2023 yılı, küresel çapta artan ve karmaşıklaşan insani krizlerle mücadele ihtiyacının yükselişe geçtiğini bir yıl oldu. Türkiye de 6 Şubat’ta tarihinin en büyük deprem felaketlerinden birini yaşadı. Doğa kaynaklı afetler, savaşlar, çatışmalar ve iklim değişikliğine bağlı felaketler, milyonlarca insanı evinden uzaklaştırarak insani yardıma olan talebi arttırmaya devam ediyor. Bu durum insani yardım sisteminin daha etkili, verimli ve hesap verebilir bir hâle getirilmesinin aciliyetine işaret ediyor.
Yerelleşme, insani yardım müdahalelerinde yerel aktörlerin ve etkilenmiş toplulukların daha fazla rol alması ve sorumluluk üstlenmesi anlamına gelir. İnsani yardım çalışmalarının yerelleşmesi, son yıllarda uluslararası toplumun gündeminde giderek daha da önem kazanıyor. 2016 yılında düzenlenen Dünya İnsani Yardım Zirvesi’nde kabul edilen Grand Bargain (Büyük Uzlaşı), daha etkili ve yerelleşmiş insani yardım müdahalesi adına somut hedef ve taahhütler içerir. Bu taahhütler arasında, krizlerden etkilenen insanlara karşı hesap verebilirlik, yereldeki kapasitenin tanınması ve yerel liderliğin güçlendirilmesi gibi temel ilkeler yer alır. Bu mevcut taahhütlere rağmen insani yardımın yerelleşmesi de dâhil daha etkili, verimli, kapsayıcı ve hesap verebilir bir insani yardım sistemine yönelik dönüşüm oldukça yavaş ilerliyor.
Etkilenen toplulukların ve yerel aktörlerin uluslararası insani yardım ve kalkınma sistemlerinin karar mekanizmalarına anlamlı bir şekilde dâhil edilmesi ne yazık ki sağlanabilmiş değil. İnsani yardım alanında yerelleşme yolunda hâlâ atılması gereken adımlar var. Büyük Uzlaşı taahhütleri üç önemli adımın altını çiziyor:
- Yerelde etkili ve verimli müdahale imkânı sunan nitelikli finansman desteğinin sağlanması,
- Yerelin liderliğindeki girişimlere daha fazla destek verilmesi,
- İnsani ihtiyaçların karşılanması konusunda etkilenen toplulukların katılımına odaklanılması.
Aynı zamanda Büyük Uzlaşı çerçevesi, insani yardımın kilit paydaşlarının ülke bazında oluşturduğu ve yerel aktörlerin öncülük ettiği Ulusal Referans Gruplarının geliştirilmesini de öneriyor.
“İnsani yardım sisteminin merkezi, tepeden yönetilen, her duruma tek çözüm üreten bir yaklaşımdan sıyrılıp tüm paydaşların etkileşim halinde ve birbirlerini tamamlayıcı şekilde çalıştıkları; taban örgütlenmelerinin yeterli ölçüde ve zamanında ulaştıkları kaynaklarla kendi yerel çözümlerini ürettikleri bir ekosistem çağrısında bulunuyoruz.” Küresel Güneyin Yerel STK’ları, Dünya İnsani Yardım Zirvesi, 2016
Hayata Destek Derneği, insani yardımda yerelleşmenin öneminin daha da arttığı 2023’te küresel, ulusal ve en önemlisi yerel düzeyde yerelleşme çalışmalarını derinleştirdi. Daha önce, orman yangınları ve sellerden etkilenen bölgelerde yerel toplulukların, ihtiyacı ve çözümü kendileri belirleyerek hazırladığı, afete dayanıklılığı hedefleyen projelerine mikro hibe ve süpervizyon desteği odağında yürüttüğümüz Yerelin Liderliğinde Güçlenme Programı’nı bu yıl deprem bölgesinde uygulamaya başladık. Afetten en çok etkilenen Hatay, Kahramanmaraş, Adıyaman ve Malatya’da yürüttüğümüz programda, yerel toplulukların erken iyileştirme, onarım ve afete dayanıklılık alanlarında inisiyatif alıp kendi faaliyetlerini yürütmelerine aracılık ettik.
Etkilenmiş toplulukların kendi müdahale ve risk azaltma çalışmalarına sağlanan desteklerin yanı sıra 2023’te ulusal düzeyde ağlar ve platformlar üzerinden yapılan yerelleşme savunuculuğu Türkiye’de insani yardımın yapılış şeklini etkiledi. 2016’da Hayata Destek’in liderliğinde kurulan Yerelleşme Savunuculuk Grubu (YSG) ve 2017’de Hayata Destek’in kurucu üyesi olduğu Türkiye Mülteci Konseyi (TMK), ülkede insani yardımın kapsayıcı ve yerelden yönetilebileceğini gösteren ve bunu savunun etkili girişimler haline geldi. Aynı şekilde 6 Şubat Depremleri sonrası yapılan Acil Yardım Çağrısı ile kurulan Birleşmiş Milletler İnsani Yardım Koordinasyon Ofisi [The United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs (OCHA)] koordinasyon mekanizması içinde yerel STK’ların görünürlüğünü ve sektör toplantılarında eş yürütücülüğünü teşvik etmek ve desteklemek üzere Hayata Destek ev sahipliğinde Türkiye Yerel STK İnsani Forumu (TİF) kuruldu.
Tüm bu ağlardaki amaç, Türkiye’deki insani yardım ve kalkınma müdahalelerinin yerel aktörler liderliğinde daha etkili, verimli ve hesap verilebilir şekilde yürütülebileceğini göstermek. 2023 yılında, YSG ve TMK sekreteryalığında kurulan ‘Ulusal Referans Grubu’ (URG), çalışma grupları üzerinden yerel STK’lar, donörler, Birleşmiş Milletler kurumları ve uluslararası STK’ları bir araya getirip Türkiye’de insani yardım çalışmalarının yerel kapasite üzerine inşa edilmesinin yollarını arıyor. URG çalışma grupları, nitelikli ve adil ortaklıklar, finansman kalitesi ve yerel aktörlerin insani yardım koordinasyonundaki rolünün güçlenmesi başlıklarında yenilikçi yaklaşımları ortaya koyuyor.
Sonuç olarak Türkiye, insani yardımların yerelleşmesinde öncü ülkelerden biri. Hayata Destek Derneği de bu gündemi ulusal düzeyde canlı tutan, ilgili tarafları örgütleyen, Türkiye’deki gelişmeleri küresel düzeye taşıyan ve savunuculuğunu yapan konumda. 2023 yılında Hayata Destek’in yerelleşme alanındaki çalışmaları, temel olarak aşağıdaki dört alana odaklandı:
- Tabanda farkındalık ve destek yaratma: Türkiye’de insani yardımın yerelleşmesi konusunda farkındalık yaratmak ve desteği arttırmak için çeşitli etkinlikler düzenlendi.
- Yerel kapasiteyi görünür kılma ve güçlendirme: Yerel aktörlerin insani yardım müdahalelerinde daha etkin şekilde yer almalarını sağlamak için kurumsallaşma ve operasyonel kapasite güçlendirme çalışmaları yürütüldü. Deprem bölgesine hizmet eden yerel STK ve topluluk liderliğindeki sivil oluşumların haritası çıkarıldı.
- Yerel iş birliklerini güçlendirme: Yerel aktörlerle çoklu paydaşlar arasında iş birliklerini güçlendirmek için fırsatlar yaratıldı.
- Finansman ve teknik desteğe erişim: Donör ve uluslararası kuruluşlarla yerel STK’ları bir araya getirerek insani yardım hibelerine erişim kolaylaştırıldı.
2023 yılında yaşanan deprem felaketinin de etkisiyle, Türkiye’de ivme kazanan yerelleşme çalışmalarının merkezinde; yerel kapasitenin görünür hale gelmesi, insani yardım işleyişini dönüştürebilecek bir etki yaratmaya başlaması ve toplulukların kendi ihtiyaçlarına yönelik çözümler üretebilme becerilerinin kazanılması yer alıyor. Bu yaklaşımla, Türkiye’de sivil toplum, yerel yönetim ve özel sektör gibi çeşitli yerel paydaşların yanı sıra afetten etkilenen topluluklarla iş birliği içinde çalışmaların arttığını; yerel aktörlerin afet sonrası toparlanma, risk azaltma ve afete hazırlık konularında gündemi belirlediğini görmeye başladık. Bu başarıda Hayata Destek gibi insani yardımı ilkeli ve insani yardım prensiplerine uygun yapan sivil toplum kuruluşlarının etkisi yadsınamaz. Daha güçlü bir sivil toplum, sivil alan, insani yardım mekanizması için yerelleşmeyi güçlendirme hedefiyle çalışmayı sürdüreceğiz.
1 Agenda for Humanity: 5 Core Responsibilities, 24 Transformations, https://agendaforhumanity.org
2 ODI Policy Brief, https://cdn.odi.org/media/documents/ODI-Are_we_there_yet-Localisation-policy-brief.pdf
3 The Grand Bargain in 2022: An Independent Review, June 2023, Overseas Development Institute, https://interagencystandingcommittee.org/sites/default/files/migrated/2023-08/HPG_report-Grand_Bargain_2023_master_rev.pdf
4 https://interagencystandingcommittee.org/system/files/2021-07/%28EN%29%20Grand%20Bargain%202.0%20Framework.pdf
5 https://www.icvanetwork.org/uploads/2021/08/Topic-Six-Grand-Bargain-Explained-ICVA-Briefing-Paper-Turkish.pdf