Dünyada süre gelen doğa olayları, insanların yaşamını önemli ölçüde olumsuz etkilediğinde doğa kaynaklı afet olarak nitelendirilmektedir. Birleşmiş Milletler tarafından doğa kaynaklı afetler, toplumun sosyoekonomik ve sosyokültürel faaliyetlerini ciddi şekilde aksatan, can ve mal kayıplarına neden olan fakat yerel imkânlarla da baş edilemeyen doğa olayları olarak tanımlanmıştır.
Doğa kaynaklı afetler sonucunda can ve mal kayıplarının yanı sıra milyonlarca insan yer değiştirmek zorunda kalmaktadır. Bunun ülke ekonomilerine getirdiği zarar çok yüksek miktarlara ulaşmaktadır.
Doğa kaynaklı afetlerin büyük bölümünü meteorolojik afetler oluşturmaktadır. Orman yangınları, tarımsal zararlıların istilaları, kuraklık, çölleşme, göl ve deniz suyu seviyesi yükselmeleri, çığ ve seller hava şartlarıyla yakından ilişkili doğa kaynaklı afetlerdir. Yağışlar, şiddetli yerel fırtınalar, tropikal fırtınalar, fırtına kabarması, şiddetli kış şartları, kırağı, don ise hava şartları sebebiyle doğrudan oluşan afetlerdir. Meteorolojik şartlarla doğrudan ve dolaylı ilişkili doğa kaynaklı afetlerin tümü, meteorolojik afetler veya meteorolojik karakterli doğa kaynaklı afetler olarak adlandırılır. ,,
Son yıllarda dünyanın birçok bölgesinde şiddet, etki, süre ve oluştuğu yer bakımından eşi ve benzeri olmayan çok sayıda hava olayı meydana gelmektedir. Bu olaylar, dünya üzerindeki canlı yaşamını ve toplumların sosyoekonomik gelişimini de tehdit etmektedir. Dünya Meteoroloji Örgütü’nün [World Meteorological Organization (WMO)] 2021 yılında yayımladığı WMO Atlas of Mortality and Economic Losses From Weather, Climate and Water Extremes raporunda Dünya genelinde 1970-2019 yılları arasında hava, iklim ve su kaynaklı 11.072 doğal afetin meydana geldiği ve bu afetler sonucunda 2.064.929 can kaybı ile yaklaşık 3,6 trilyon ABD doları ekonomik zarara neden olduğu vurgulanmaktadır.
Acil Durumlar Veri Tabanı [The Emergency Events Database (EM-DAT)] kayıtlarına göre bu dönem içerisinde kaydedilen tüm afetlerin (teknolojik afetler dâhil) % 50’sini, can kayıplarının % 45’ini ve ekonomik kayıpların % 74’ünü hava, iklim ve su kaynaklı şiddetli hava olaylarının neden olduğu meteorolojik afetler oluşturmaktadır.
Dünya Geneli 1970-2019 Yılları Meteorolojik Afetler ve Etkileri
Şekil 1: 1970-2019 yılları Meteorolojik Afet Sayıları ve Kayıplar
Türkiye Geneli Meteorolojik Afet Değerlendirmesi
Türkiye, tropikal fırtınalar ve aktif volkanlar hariç, dünya genelinde görülen doğa kaynaklı afetlerin büyük bir kısmına maruz kalabilen bir ülkedir. Tüm dünyada olduğu gibi büyük bir coğrafya ve farklı iklim bölgelerine sahip Türkiye’de de başta kuraklık ve seller olmak üzere meteorolojik ve hidrolojik afetler sıkça meydana gelmekte ve ciddi can ve mal kayıplarına yol açmaktadır.1
Şekil 2: Türkiye’de 1 Ocak-30 Kasım 2023 Yılı içinde Meydana Gelen Meteorolojik Afetler Dağılımı
Türkiye’de 1 Ocak-30 Kasım 2023 döneminde meteorolojik afetler en fazla Muğla, İzmir, Manisa, Balıkesir, Kastamonu, Çorum ve Van illerimizde meydana gelmiştir. Bu dönem içerisinde yurdumuzda Karadeniz bölgesi, İç Anadolu bölgesi, Ege bölgesi, Marmara bölgesi ve Doğu Anadolu bölgesinde meteorolojik afetler daha fazla görülmüştür.
Şekil 3: 1940-30 Kasım 2023 Yılı Meteorolojik Afetler Uzun Yıllar Dağılımı
1940-30 Kasım 2023 yılı içerisinde uzun yıllar dağılımında son yıllarda meteorolojik afet sayılarında ciddi bir artış söz konusudur. 1 Ocak-30 Kasım 2023 döneminde 1385 meteorolojik afet kaydedilmiştir.
1 Ocak-30 Kasım 2023 döneminde en fazla görülen meteorolojik afet şiddetli yağış ve seldir. Şiddetli yağış ve selin tüm meteorolojik afetler içindeki payı %39,6’dır. Bu dönem içerisinde yine fırtına %22,7, dolu %16,9, yıldırım düşmesi %6,4 ve heyelan %5,1, kar %4,9 oranında gerçekleşmiştir.
Şekil 4: Türkiye’ de 1 Ocak-30 Kasım 2023 Yılı içinde Meydana Gelen Meteorolojik Afetler Dağılımı (%)
Meteorolojik Afetlerin Değerlendirilmesi
Bu bölümde Türkiye’de yıl içerisinde en fazla meydana gelen şiddetli yağış/ sel, fırtına, dolu, yıldırım düşmesi, heyelan ve kar hadiselerinin ülke genelinde il bazlı değerlendirmeleri yapılmıştır.
Şiddetli Yağış/Sel
1 Ocak-30 Kasım 2023 tarihleri arasında Türkiye’ de şiddetli yağış-sel afetinin en fazla görüldüğü il Manisa’dır. Bu ili İzmir, Balıkesir, Kütahya, Nevşehir, Çorum ve Elazığ illeri takip etmektedir.
Şekil 5: Türkiye’ de 1 Ocak-30 Kasım 2023 Yılı içinde Meydana Gelen Şiddetli Yağış-Sel Afeti Dağılımı
Fırtına
1 Ocak-30 Kasım 2023 tarihleri arasında fırtına afetinin en fazla görüldüğü il Kayseri’dir. Bu ili Antalya, İzmir, Balıkesir, Bursa, Sakarya illeri takip etmektedir.
Şekil 6: Türkiye’ de 1 Ocak-30 Kasım 2023 Yılı içinde Meydana Gelen Fırtına Afeti Dağılımı
Dolu
1 Ocak-30 Kasım 2023 tarihleri arasında ülkemizde görülen dolu afeti sıralamasında Kars ilimiz ilk sırada yer almaktadır. Bu ili sırasıyla Kastamonu ve Çorum illeri izlemektedir.
Şekil 7: Türkiye’de 1 Ocak-30 Kasım 2023 Yılı içinde Meydana Gelen Dolu Afeti Dağılımı
Yıldırım
1 Ocak-30 Kasım 2023 tarihleri arasında yıldırım afeti en fazla Muğla ilimizde görülmüştür.
Şekil 8: Türkiye’ de 1 Ocak-30 Kasım 2023 Yılı içinde Meydana Gelen Yıldırım Afeti Dağılımı
Heyelan
Şekil 9: Türkiye’ de 1 Ocak-30 Kasım 2023 Yılı içinde Meydana Gelen Heyelan Afeti Dağılımı
1 Ocak-30 Kasım 2023 tarihleri arasında heyelan afeti en fazla Artvin ilimizde görülürken bu ilimizi Sakarya ve Zonguldak takip etmektedir.
Kar
1 Ocak-30 Kasım 2023 tarihleri arasında yoğun kar yağışı afeti en fazla Bitlis ve Van illerinde görülmüştür.
Şekil 10: Türkiye’de 1 Ocak-30 Kasım 2023 Yılı içinde Meydana Gelen Kar Afeti Dağılımı
Sonuç ve Değerlendirme
Meteorolojik kaynaklı afetler insanlık tarihi boyunca her zaman olmuştur ve olmaya devam edecektir. Bu tür afetlerin neden olduğu insani ve maddi kayıplar, sürdürülebilir kalkınmanın önündeki en büyük engeldir. Meteorolojik afetleri, deprem ve volkan patlaması gibi diğer doğal afetlerden ayıran en önemli özellik meteorolojik afetlere sebep olabilecek doğa olaylarının önceden tahmin edilebilir olmasıdır. Doğru tahmin ve uyarıların kolayca anlaşılabilecek bir formatta yayınlanması hayati önem arz etmektedir.
Meteoroloji Genel Müdürlüğü, Afet Riski Azaltma faaliyetleri kapsamında diğer uluslararası, bölgesel ve ulusal kuruluşlarla bütünleşik ve eş güdümlü bir şekilde çalışmalarını devam ettirmektedir. Meteorolojik hadiselerin sebep olduğu olumsuz etkilerin azaltılması, zarar ve kayıpların en aza indirilmesi, vatandaşların ve ilgililerin gerekli tedbirleri almasına yönelik bilgilerin kamuoyuna duyurulması amacıyla meteorolojik uyarılar hazırlanmaktadır.
Vatandaşlarımız ve yetkililerle paylaşılan meteorolojik uyarılar, meteoUYARI sistemine uyarlanmış ve 9 Şubat 2019 tarihinden itibaren vatandaşlarımız ve yetkililerin hizmetine sunulmuştur.
1 Kadıoğlu, M. (2012). Türkiye’de iklim değişikliği risk yönetimi. Türkiye’nin iklim değişikliği II. ulusal bildiriminin hazırlanması projesi yayını, Ankara.
2 Kadıoğlu, M. (2007). TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası Sel-Heyelan-Çığ Sempozyumu bildiriler kitabı, s.186-197, Samsun.
3 Kadıoğlu, M. (2008). Sel, heyelan ve çığ için risk yönetimi. içinde: Afet Zararlarını Azaltmanın Temel İlkeleri, Ankara: JICA Türkiye Ofisi, s. 251-276
4 Ceylan, A., ve Kömüşcü, A.Ü. (2008). Meteorolojik karakterli doğal afetlerin uzun yıllar ve mevsimsel dağılımları, İklim Değişikliği ve Çevre, 1(1), s.1-10
5 World Meteorological Organization (WMO). Atlas of mortality and economic losses from weather, climate and water extremes (1970–2019) https://wmo.int/publication-series/atlas-of-mortality-and-economic-losses-from-weatherclimate-and-water-related-hazards-1970-2021 (Erişim Tarihi: 19.03.2024).
6 CRED&UNDRR. (2020). Human cost of disasters; an overview of the last 20 years (2000-2019) https://www.undrr.org/publication/human-cost-disastersoverview-last-20-years-2000-2019 (Erişim Tarihi: 19.03.2024).