2023 yılında ülkemizde halk sağlığı açısından birçok önemli gelişme ve olay yaşanmıştır. Bu gelişme ve olayların bazıları toplum sağlığını olumlu etkilerken bazıları ise toplum sağlığı açısından olumsuz sonuçlar doğurmuştur. 6 Şubat 2023 tarihinde Kahramanmaraş ilimiz ilçelerinde ilki Pazarcık, ikincisi Elbistan merkezli meydana gelen ve beraberinde çevre 10 ilimizi de etkileyen, “Asrın Felaketi” olarak isimlendirilen depremler 50 binden fazla insanımızın ölümüne, 120 binden fazla insanımızın yaralanmasına sebep oldu. Deprem sonrası 2 milyondan fazla birey barınma sorunu yaşarken 5 milyondan fazla birey deprem bölgelerinden göç etmek durumunda kaldı. COVID-19 pandemisinin etkisinden henüz çıkmışken yaşadığımız bu afet, halk sağlığı açısından ülkemizde 2023 yılına ait en önemli olay olmuştur. Risk Yönetimi Endeksi’ne (INFORM) göre depremler, ülkemiz için en önemli risklerin başında gelmektedir. Marmara bölgesinde olası bir depremin ülkenin en kalabalık ili İstanbul’u da etkileyebileceği ve bu durumun halk sağlığı için büyük bir tehdit olarak bizi beklemektedir.
Olağan dışı durumlar ve afetler, kazalar ve yaralanmalar, bulaşıcı hastalıklar, bulaşıcı olmayan hastalıklar 2023 yılında hâlâ önemli ölüm, sakatlık ve sağlık harcaması nedenleri olarak karşımıza çıkarken hayata geçirilen yeni sağlık politikaları, tarama programları, sağlığın korunması ve geliştirilmesine yönelik uygulamalar halk sağlığını iyileştirmektedir. Bulaşıcı olmayan hastalıklar, dünya genelinde olduğu gibi ülkemizde de en önemli ölüm nedenleridir. Ölümlerin yaklaşık % 85’i iskemik kalp hastalığı, serebrovasküler hastalıklar, kanserler, kronik solunum yolu hastalıklarından olurken 2019 yılının son günlerinde ortaya çıkan ve tüm dünyayı etkisi altına alan COVID-19 gibi salgınlar da halk sağlığı açısından bulaşıcı hastalıkların önemini yitirmediğini bir kez daha göstermiştir.
Olağan Dışı Durumlar ve Afetler
Deprem
6 Şubat 2023 tarihinde Türkiye saatiyle 04.17’de Kahramanmaraş’ta gerçekleşen 7.7 ve 7.6 büyüklüğündeki depremler 2023 senesinin ülkemizi etkileyen en büyük olayları oldu. Deprem nedeniyle 50.783 kişi vefat etti, 107.204 kişi ise yaralandı. 301.000 bina hasar aldı veya yıkıldı. Türkiye Büyük Millet Meclisinde hazırlanan 2023 Meclis Deprem Araştırma Komisyonu Raporu’na göre depremin ülkemize toplam maliyeti 148,8 milyar dolar olarak tahmin edilmektedir. Bu maliyet Türkiye’nin 2023 gayrisafi yurt içi hasılasının %9’una denk gelmektedir. Pazarcık merkezli ilk deprem, 1668 yılında meydana gelen Kuzey Anadolu depreminden sonra Anadolu topraklarında görülmüş en büyük ikinci deprem ve Türkiye Cumhuriyeti tarihinde ise görülen en büyük deprem olarak kayıtlara geçti. Kahramanmaraş merkezli depremlerin ardından 20 Şubat tarihinde Defne ve Yayladağ merkezli gerçekleşen sırasıyla 6.4 ve 5.8 büyüklüğündeki Hatay Depremleri’nde toplam 6 kişi hayatını kaybederken 562 kişi yaralandı.1
Sel
Ülkemizde 2010-2021 yılları arasında görülen hidroklimatolojik afetler incelendiğinde 8.279 doğa kaynaklı afet raporlanmıştır. Bunların arasında 2.645 ile fırtınalar ilk sırada gelirken ikinci sırada 2.486 olayla şiddetli yağış/ sel afeti gelmektedir. Seller ülkemizde halk sağlığı açısından hâlâ önemli bir risk faktörüdür. 15 Mart 2023 tarihinde Şanlıurfa’da yaşanan sel felaketinde Şanlıurfa’da 17, Adıyaman’da 4 toplamda 21 kişi hayatını kaybetti. 3 bin 154 kişinin konut, iş yeri, araç ve muhtelif ev eşyası zarar gördü. 4 Eylül 2023-12 Eylül 2023 tarihlerinde görülen Daniel Kasırgası’nınilk günlerinde yaşanan selde Kırklareli’nde 6, İstanbul’da 2 kişi hayatını kaybetti.2
Orman Yangınları
Tarım ve Orman Bakanı, 2023’ün ilk yedi ayında 1.022 orman yangını meydana geldiğini açıkladı. Bu yangınlarda 6.900 hektarlık alan zarar gördü. Bu alanın sadece 5.800 hektarlık kısmı 18 yangında tahrip oldu. Bu 18 yangının ise 17’si Temmuz ayında çıktı.3 Kastamonu Tosya ilçesinde 26 Ekim’de gerçekleşen yangından 47 ev kullanılamaz hâle geldi.4
Küresel Isınma ve İklim Değişikliği
2023 yılı, şu ana kadar kaydedilen en sıcak takvim yılı olan 2016’nın da 11 aylık ortalamasının 0,13°C üzerine çıkarak kaydedilen en sıcak yıl oldu. Avrupa Birliği İklim Değişikliği Kopernik Servisinin [Copernicus Climate Change Service (C3S)], ortalama 14,22°C yüzey hava sıcaklığıyla 2023 Kasım’ının dünya çapında kaydedilen en sıcak Kasım ayı olduğunu açıklandı. 2023 Kasım ayı, 1991-2020 yılları arasındaki sıcaklık ortalamasının 0,85°C üzerinde seyretti.5
Ülkemizde 2023 Aralık ayı, son elli üç yılın en sıcak Aralık ayı olarak kayıtlara geçti. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı Meteoroloji Genel Müdürlüğü verilerine göre 2023 Aralık ayında en düşük sıcaklık sıfırın altında 21,3°C ile Van’da, en yüksek sıcaklık ise 27,4°C ile Sinop’ta tespit edildi. Aralık ayının genel ortalama sıcaklığı, Türkiye genelinde 1991-2020 yılları arasında 4,8°C iken 2023 Aralık ayında gelindiğinde bu değer 8,3°C’ye yükselmişti. Bu değer, 3,5°C üzerinde bir sıcaklık artışı olduğunu gösteriyor.6
Ekim-Aralık 2023, Gazze’de Savaş
7 Ekim’den bu yana aralıksız bombalanan Gazze şeridinde şu ana kadar 23.469 Filistinli öldürüldü. Saldırıların başlaması sonrası 13 Ekim’de Türkiye’den ilaç, tıbbi sarf malzemesi, tıbbi cihaz ve jeneratörlerden oluşan 8 kargo uçağı gönderildi. 10 Kasım’da 51 konteyner tıbbi malzeme ve jeneratörle 20 tam donanımlı ambulansın gemi yoluyla sevkiyatı için gerekli izinler alındı, malzemeler İzmir’in Alsancak Limanı’ndan gemiye yüklenerek yola çıktı. Gazze’de Türkiye tarafından yapılan ve Gazze’deki tek kanser hastanesi olan Gazze Türk-Filistin Dostluk Hastanesinin çevresi yoğun bombardıman altında kaldı. Gazze Türk-Filistin Dostluk Hastanesi kullanılamaz hâle geldiği için tedavi imkânından tümüyle yoksun kalan kanser hastaları başta olmak üzere hastaların ülkemize getirilmesine yönelik olarak çalışmalar başlatılmıştır. Ülkemizi toplum beslenmesi, bulaşıcı hastalıklar, göç gibi konularda yakından etkileyen Suriye’deki iç savaş, Rusya-Ukrayna, Azerbaycan-Ermenistan arasındaki savaşlardan sonra Hamas-İsrail savaşı ülkemizin yakın çevresinde bulunan önemli bir durum olarak devam etmektedir.7,8,9,10
Bulaşıcı Hastalıklar
Yeni Koronavirüs Hastalığı (COVID-19)
Sağlık Bakanlığı verilerine göre 102.174 kişinin ölüm nedeni olan COVID-19 hastalığı için ülkemizde 2023 yılının ilk 3 ayından itibaren güncel veriler yayımlanmadı. Ocak ayında 43.801 yeni vaka, 231 ölüm; Şubat ayında 15.811 yeni vaka, 95 ölüm; Mart ayında 31.054 yeni vaka ve 85 ölüm bildirildi.11
Grip (İnfluenza)
2020-2021 yıllarında tüm dünyada insan sağlığı ve beraberinde hayatın birçok alanına etki gösteren COVID-19 salgınında alınan maske, mesafe, hijyen, havalandırma, toplumsal hareketliliğin azalması uygulamaları grip vakalarında da gözle görülür bir azalmaya neden oldu. Tedbirlerin azalmasıyla birlikte tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de grip vakaları görülmeye başladı. Ekim ayında görülen ilk vakaların ardından Aralık ayı birlikte tüm Türkiye’de grip vakaları yılın en yüksek seviyesine ulaştı. Aile hekimlerine grip benzeri hastalık şikayetleri olan ateş veya ateş hissi, kırgınlık, kas ağrısı, baş ağrısı, öksürük, boğaz ağrısı, solunum sıkıntısı şikayetleriyle başvuran hastalarda yapılan testlerde grip (influenza) testi pozitifliğinin ciddi oranda arttığını gözlemlendi. Bu durumun Ocak ayından itibaren azalarak Nisan ayına kadar sürmesi beklenmektedir.12
HIV/AIDS
HIV pozitifliğinde görülen artış, bulaşıcı hastalıklar açısından ülkemizde dikkat edilmesi gereken durumlardan birisidir. Ülkemizde 1985 yılından 08 Kasım 2023 tarihine kadar doğrulama testi pozitif tespit edilerek bildirimi yapılan 39.437 HIV-pozitif kişi ve 2.295 AIDS vakası mevcuttur. Vakaların %81,5’i erkek, %18,5’i kadın olup %16,1’i yabancı uyruklu kişilerden oluşmaktadır. 01 Ocak 2023-08 Kasım 2023 tarihlerinde ise 1.677 HIV (+) kişi ve 51 AIDS vakası olmak üzere toplam 1.728 vaka doğrulama testi pozitif tespit edilerek bildirildi. Bildirimi yapılan vakaların %84,2’si erkek, %15,6’sı ise kadındır. Vakaların %11,6’sı yabancı uyrukludur. 2023 yılında bildirimi yapılan vakalardan 25-29 yaş grubu, diğer yaş gruplarına göre daha fazla sayıda bildirildi. Yıllar itibarıyla hastalık trendinde artış izlenmektedir. 2016 yılında HIV pozitif kişi sayısı 3.220 iken 2022 yılında HIV pozitif kişi sayısı 5.591 oldu. Bu artış trendinin önüne geçmek için toplumsal bilinçlendirme kampanyaları, kamu spotları, toplumun sağlık eğitimi, sağlık okuryazarlığının arttırılması konusunda yapılacak çalışmalara ihtiyaç vardır.13
Şekil 1: Aile Hekimlerine İnfluenza Benzeri Hastalık Şikayetleri ile Ayaktan Başvuran Hastalardan Alınan Solunum Yolu Numunelerinin Pozitiflik Yüzdesi
Kazalar ve Yaralanmalar
Trafik Kazaları
Trafik İstatistik Bülteni Aralık-2023’e göre Türkiye’de toplam kaza sayısı 555.668’dir. Bu kazalarda toplamda 2.984 kişi hayatını kaybetti, 354.323 kişi ise yaralandı. 2023 yılı 249.776 kazada sürücü kusurlu bulundu. 25.340 kazada yayalar, 3.148 kazada araç sorunları, 940 kazada yol ve 1.754 kazada ise yolcular kusurlu bulundu. Kırmızı ışıkta durmadan geçen 7.030 sürücü ölümlü ve yaralanmalı kazaya sebep olurken 1.712 kazada alkol kullanımı kazaya neden olduğu tespit edildi. 2.208 kazada aşırı hız, 1.247 kazada yasak olan yere aracını park edilmesi kaza sebebi olarak kayıtlara geçti. Resmî kaza verilerine göre Ankara’da 167, Bursa’da 97, İstanbul’da 157 ve İzmir’de 125 kişi trafik kazalarında hayatını kaybetti.14 Trafik kazaları 2023 yılında da genç ve genç erişkin yaş grubunda en önemli ölüm ve sakatlık nedenlerinin başında gelmektedir.
Bağımlılıklarla Mücadele
Ülkemizde bağımlılıkla mücadele alanında yürütülen önleme ve müdahale faaliyetlerin çok önemli bir parçası olan Yeşilay’ın 2023 yılında açılan yeni 2 Yeşilay Danışmanlık Merkezi (YEDAM) ile güncel YEDAM sayısı 107’ye erişmiş olup tüm illerimizde hizmet vermektedir. Ayrıca 2023 yılında Bursa ve Diyarbakır illerinde 40 yataklı iki rehabilitasyon merkezi hizmete açılmıştır. 2023 yılında önleme çalışmaları kapsamında birçok eğitim programı, etkinlik, yarışma yapılmaktadır. Türkiye Bağımlılıkla Mücadele Programı (TBM) kapsamında 14 milyon öğrenci ve 3 milyon yetişkin eğitim aldı. Okulda Bağımlılığa Mücadele (OBM) Programı kapsamında ise sigara, alkol ve madde kullanmış ya da hâlen kullanan 6.380 öğrenciye yardım edildi; uygulanan yardım çalışması sonunda öğrencilerin bu bağımlılık yapıcı ürünleri tamamen bırakmaları veya kullanımlarını azaltmaları sağlandı. Yeşilay Yaşam Becerileri Eğitimi Programı kapsamında 264 formatör yetiştirildi ve 115.000 öğrenciye eğitim yaygınlaştırılarak bağımlılıklara karşı hayır diyebilme, karar verme, duygu yönetimi gibi becerileri geliştirildi. Türkiye genelinde kurulan 110 spor kulübüyle gençleri bağımlılıklardan uzak durmalarını ve sağlıklı yaşamalarını sağlamak amacıyla spor çalışmaları yapılmaktadır.15
Güncel Gelişmeler
Aile Diş Hekimliği Uygulaması
Toplum “Aile Diş Hekimliği” uygulaması 2022 yılında Eskişehir, Karabük ve Kırşehir illerinde pilot olarak başladı ve 2024 yılında 20 ile yaygınlaşması beklenmektedir. Bu kapsamda sağlık problemi ortaya çıkmadan diş çürüğü ve risk faktörlerini dikkate alarak önlenmesi ve kontrolü hedeflemektedir. Uygulama sonucunda 42 Aile Diş Hekimliği biriminde yaklaşık 10.000 çocuğa ulaşıldı. Uygulamanın 2028 yılının sonuna kadar tüm nüfusu kapsayarak kademeli bir şekilde 81 ilde hayata geçirilmesi hedeflenmektedir. Bu kapsamda hizmetlere erişimin kolaylaştırılması ve 0-12 yaş aralığındaki çocukların düzenli diş kontrollerinin yapılması mümkün hâle geldi. Uygulamalarla ilgili bilgilendirilen ailelerde, ağız ve diş sağlığı farkındalık eğitimlerine katıldı.16
Aile diş hekimliği uygulamasının hâlihazırda Sağlık Bakanlığı bünyesinde hizmet sunan 131 Ağız ve Diş Sağlığı Merkezi, 32 Ağız ve Diş Sağlığı Hastanesi/ Eğitim Araştırma Hastanesi ve 820 Devlet Hastanesinde toplamda 983 birimde 9.950 ünite ve 11.588 diş hekimiyle yürütülen ağız ve diş sağlığı hizmetleriyle birlikte toplum ağız diş sağlığına oldukça olumlu katkı yapması beklenmektedir.17
Hıfzıssıhha-Türkiye Aşı ve Biyoteknolojik Ürün Araştırma ve Üretim Merkezi
Aşı üretimi, bulaşıcı hastalıklara karşı bağışıklama hizmetleri açısından tüm devletler için kritik öneme sahip bir koruyucu sağlık hizmetidir. Özellikle COVID-19 pandemisinde tüm dünya ülkelerinin kendi vatandaşlarının sağlığını koruma konusunda bazen diğer ülkelerin maske, dezenfektan gibi tıbbi malzemelerine el koymaya kadar varan uygulamaları, bizlere ülkemizin geleceğine dair toplum sağlığı için stratejik açıdan çok önemli bir konunun millî ve yerli aşı üretimi olduğunu göstermektedir. Bu konuda atılan çok önemli bir adım, Sağlık Bakanlığı öncülüğünde 2022 sonunda hizmete alınan “Türkiye Aşı ve Biyoteknolojik Ürün Araştırma ve Üretim Merkezi”dir. Bu merkez Ankara Esenboğa havalimanı yakınlarında, 50.000 metrekarelik kapalı alanda hizmet vermekte olup akıllı bina teknolojisiyle donatılmıştır. Hıfzısıhha-Türkiye Aşı ve Biyoteknolojik Ürün Araştırma ve Üretim Merkezi ismiyle faaliyet gösteren merkezde aşı ve biyoteknolojik ürünler geliştirip üretmesi hedeflenmektedir. Bu alanda en büyük kapasiteye sahip merkez, Turcovac dışında aşı ve genetik ürünlerin geliştirilmesinde bir üs olacaktır. Ayrıca bu merkezde inaktif, mRNA, nazal ve adenovirüs aşılarının üretilmesi beklenmektedir.18
1 BBC News Türkçe. (2023). Hatay merkezli depremler: 6 kişi hayatını kaybetti, 562 kişi yaralandı https://www.bbc.com/turkce/articles/cglrzkl8418o.amp
2 EM-DAT- The international disaster database. (2023). Public EM-DAT. https://public.emdat.be/data
3 Kısa Dalga Haber. (2023). 2023’ün ilk yedi ayında 1022 orman yangını çıktı https://kisadalga.net/haber/detay/2023un-ilk-yedi-ayinda-1022-orman-yangini-cikti_77269
4 TRT Haber. (2023). Kastamonu’da köy yangını: 47 ev küle döndü https://www.trthaber.com/haber/turkiye/kastamonuda-koy-yangini-47-ev-kule-dondu-807106.html
5 Climate Change Service. (2023). Copernicus: November 2023 – Remarkable year continues, with warmest boreal autumn. 2023 will be the warmest year on record https://climate.copernicus.eu/copernicus-november-2023-remarkable-year-continues-warmest-boreal-autumn-2023-will-be-warmest-year
6 ALAIN News Türkçe. (2024). Türkiye’de 2023 Aralık ayı, son yarım yüzyılın en sıcak ayı olarak belirlendi https://tr.al-ain.com/article/turkiye-aralik-2023-sicaklik-rekoru
7 T.C. Sağlık Bakanlığı. (2023). Türkiye, Gazze’ye yardım ve tıbbi estek malzemeleri göndermeye devam ediyor https://www.saglik.gov.tr/TR-100110/turkiye-gazzeye-yardim-ve-tibbi-destek-malzemeleri-gondermeye-devam-ediyor.html
8 T.C. Sağlık Bakanlığı. (2023). Gazze için yapılan yardımlarının en büyüğü yola çıktı https://www.saglik.gov.tr/TR-100857/gazze-icin-yapilan-saglik-yardimlarinin-en-buyugu-yola-cikti.html
9 T.C. Sağlık Bakanlığı. (2023). Gazze Türk-Filistin dostluk hastanesi yakınına yapılan saldırıya ilişkin açıklama https://www.saglik.gov.tr/TR-100503/gazze-turk-filistin-dostluk-hastanesi-yakinina-yapilan-saldiriya-iliskin-aciklama.html
10 T.C. Sağlık Bakanlığı. (2023). Gazzeli 68 hasta, 61 refakatçi ile birlikte tedavileri için ülkemizdeler https://www.saglik.gov.tr/TR-101247/gazzeli-68-hasta-61-refakatci-ile-birlikte-tedavileri-icin-ulkemizdeler.html
11 T.C. Sağlık Bakanlığı. (2024). COVID-19 Bilgilendirme Platformu https://covid19.saglik.gov.tr/
12 T.C. Sağlık Bakanlığı. (2024). Haftalık İnfluenza (Grip) Sürveyans Raporu, 2023/52. Hafta (25-31 Aralık 2023) https://grip.saglik.gov.tr/depo/influenza-raporu/2024/Haftalik_Influenza_Grip_Surveyans_Raporu_2023_52._Hafta_9c351.pdf
13 T.C. Sağlık Bakanlığı. (2024). HIV/AIDS İstatistikleri. https://hsgm.saglik.gov.tr/depo/birimler/bulasici-hastaliklar-ve-erken-uyari-db/Dokumanlar/Istatistikler/hiv-aids-2023.pdf)
14 Emniyet Genel Müdürlüğü. (2023). Trafik İstatistik Bülteni, Ülke Geneli (Aralık-2023) https://www.trafik.gov.tr/istatistikler37
15 Yeşilay. (2023). Bağımlılıkla Mücadele Merkezi https://www.yesilay.org.tr/tr/
16 Anadolu Ajansı Haber. (2023). “Aile Diş Hekimliği” uygulaması 2024’te 20 ile yaygınlaştırılacakhttps://www.aa.com.tr/tr/saglik/aile-dis-hekimligi-uygulamasi-2024te-20-ile-yayginlastirilacak/3050538#
17 Sağlık-Der. (2023). Türkiye Sağlık Raporu 2023 https://www.saglikder.org.tr/upload/raporlar/2023_SAGLIK_RAPORU.pdf
18 Anadolu Ajansı Haber. (2021). Türkiye’nin ‘aşı ve biyoteknoloji üssü’ 2022 yılı sonunda hizmete alınacak https://www.aa.com.tr/tr/saglik/turkiyenin-asi-ve-biyoteknoloji-ussu-2022-yili-sonunda-hizmete-alinacak-/2462019