Türkiye coğrafyasında doğa kaynaklı afetler ile teknolojik afetler sebebiyle çok sayıda can kaybı ve telafisi çok zor ekonomik kayıplar yaşanabilmektedir. Bu can ve mal kayıplarının en aza indirilmesi için ulusal güvenlik ve kalkınma süreçlerinde çıktı ve etki odaklı, afetlere dirençli kent ve toplum stratejilerinin geliştirilmesi gereği yönündeki çabaların 2023 yılında da en üst seviyede devam ettiği görülmektedir. Ancak, afet risk yönetimi ve kriz yönetimine çıktı sağlayan ulusal ve yerel çalışma kurulları ile eylem planlarının, özellikle risk azaltma ve önleme kapsamında ortaya koyduğu çözüm önerilerinin birçok afette yetersiz kaldığı görülmektedir. Yaşanılan afetlerin kriz yönetimi ve eşgüdüm süreçlerindeki aksaklıklar, risk yönetimi açısından planlama ve kentleşme süreçlerinde etkisiz kalan tehlike/ risk analizleri, araştırma probleminin disiplinler üstü, bütünleşik ve daha kapsayıcı yaklaşımlarla ele alınması gerektiğini göstermiştir. Ülkemizin özellikle güney ve batı sahil coğrafyasında etkili olan orman yangınları, kuzey coğrafyasında yaşanan sel ve taşkınlar, bazı ulaşım kazaları ve KBRN olayları, 6 Şubat Kahramanmaraş Depremleri 2023 yılında afete dönüşen tehlikelerden bazılarıdır.
Afet yönetimi sürekli geliştirilmeye ihtiyaç duyulan döngüsel bir süreçtir; afete hazırlıklılık (risk azaltma ve önleme), afete müdahale ve afet sonrası iyileştirme aşamalarını kapsar. Bütünleşik ele alınması gereken bu döngüsel süreç, birbirini izleyen aşamalarda değil iç içe geçmiş birbiriyle ilişkili ve etkileşimli aşamalardan oluşur. Dirençlilik ve afet risklerini azaltma ilkeleri çerçevesinde doğa kaynaklı ve teknolojik tehlikelerin olası risklerinin belirlenmesi ile afet öncesi ön alıcı/ proaktif yönetim biçimi günümüzde kabul gören yaklaşımdır.
Bu çalışmaların hemen hepsinde teknolojik imkânların önemli bir yeri vardır. Özellikle gözlem ve iletişim-haberleşme uyduları ile insansız hava araçlarındaki teknolojik gelişmeler afet yönetim süreçlerine önemli kazanımlar sağlamıştır. Türkiye’nin; 5’i iletişim-haberleşme, 3’ü de gözlem işlevi gören 8 faal uydusu bulunmaktadır. Tehlike ve risk analizi çalışmalarında çalışmanın kapsamı, amacı ve ölçeğine uygun çözünürlükteki uydu görüntüleri kullanılır. Nitekim deprem sonrası hızlı hasar tespiti çalışmalarında da yüksek çözünürlüklü uydu görüntülerinden yararlanılmaktadır. Bu teknolojilerin ve bu teknolojilere dayanarak inşa edilen afete hazırlık ve müdahale sistemlerinin önemi Kahramanmaraş Depremleri’nde bir kez daha ortaya çıkmıştır.
Doğu Anadolu Fay Hattı üzerinde, 6 Şubat 2023 tarihinde 04.17.34 (TSİ) saatinde Mw 7.7 büyüklüğünde Pazarcık (Kahramanmaraş);13.24.47 (TSİ) saatinde Mw 7.6 büyüklüğünde, Elbistan (Kahramanmaraş) ve 20 Şubat 2023 tarihinde 20.04.28 (TSİ) saatinde, Mw 6.4 büyüklüğünde, Yayladağ (Hatay) depremleri meydana gelmiştir (AFAD). Depremin yıkıcı etkisi, yer hareketini büyüten zemin koşulları ve depreme dayanıksız yüksek riskli yapı stoku nedenleriyle oldukça yüksek olmuştur. Yazının devamında 6 Şubat 2023 tarihinde, Kahramanmaraş ilinin Elbistan ilçesi Afet Koordinasyon Merkezinde görevlendirilen Eskişehir Teknik Üniversitesi personelinin, afete müdahalenin ilk iki haftası boyunca yürüttüğü faaliyetler değerlendirilmekte ve süreçler tartışılmaktadır.
Afet yönetimi döngüsünde gerçekleştirilmesi gereken bazı kritik faaliyetler ve aşamaları Şekil 1’de verilmiştir. Bu grafikten anlaşılabileceği üzere afetin hemen ardından yapılması gereken en kritik faaliyet “Etki Analizi, Haritalama” çalışmalarıdır.
Müdahale kapasitesinin sınırlı olduğu koşullarda hem mevcut insan kaynağının hem de araç gereçlerin verimli kullanılması son derece hayatidir. Bu kapsamda müdahale aşamasının tüm kritik eylemlerinde triyaj uygulamasına geçilir. Tamamen yıkılan veya kısmen çöken bir binanın içinde mahsur kalan yaralı insanların kurtarılması ilk yapılması gereken afete müdahale eylemidir. Bu aşamada, afet koordinasyon merkezinde öncelikle mevcut koşulların hızla değerlendirilmesi beklenir. Türkiye Afet Müdahale Planı’nda yer alan çalışma grupları, yetkili ve sorumlu oldukları iş ve görevleri afetin sıfırıncı anından itibaren mevcut koşullar dâhilinde uygulamakla yükümlüdür.
Şekil 1: Afet Yönetimi Döngüsü ve Kritik Faaliyetler Bilgi Grafiği
Eskişehir Teknik Üniversitesi elindeki imkânlar ve uzmanlıklar çerçevesinde afetin ilk anında itibaren ESTÜ Afet ve Acil Durum Yönetim Süreci Yönergesi doğrultusunda müdahale çalışmalarına başladı. Yer ve Uzay Bilimleri Enstitüsü Yer Bilimleri ve Deprem Mühendisliği Anabilim Dalından Doç. Dr. Muammer Tün liderliğindeki 2 kişilik afet yönetim yönetimi ekibi, Hasan Polatkan Havalimanı Kurtarma ve Yangınla Mücadele Biriminden 7 kişi ile tüm üniversite birimlerinden gelen gönüllülerle bir ekip oluşturuldu. Eskişehir Teknik Üniversitesinin (ESTÜ) oluşturduğu ekip gerekli hazırlıkların tamamlanmasının ardından 1 itfaiye aracı ve 1 minibüsle 6 Şubat 2023, 11.00’de ESTÜ İki Eylül Kampüsünden deprem bölgesine doğru yola çıktı.
T.C. Kahramanmaraş Valiliği Elbistan Afet Koordinasyon Merkezine (AKM) varıldığında ESTÜ Arama Kurtarma Ekibi AFAD Gönüllü personeline kaydını yaptırdı. Müdahale aşamasına ilişkin gözlemler arasında AKM’ye ulaşan arama kurtarma ekiplerinin kaydedilmeleri ile enkaza yönlendirilmelerine ilişkin yürütme süreçlerinde aksaklıkların olduğu; arama kurtarma ekiplerinin görevlendirme planlamasının ve takibinin eşgüdüm içinde yürütülemediği ve bu işleyişin en büyük eksiğinin yıkılan binaların coğrafi konumları ve net sayılarına ait herhangi bir tespit çalışmasının yapılmamasından kaynaklandığı değerlendirilmektedir.
AKM’de ESTÜ Arama Kurtarma Ekibi’nin yönlendirildiği enkaza varıldığında zemin katının tamamen çöktüğü görülmüştür. Enkaz başında bekleyen kişiler enkazın altında kalan yakınları olduğunu ifade etmişler ancak ihtiyaç duyulan ağır iş makineleri bulunmadığından müdahale imkânı olamamıştır. Enkazda arama kurtarma çalışmasının başlatılabilmesi için gerekli ağır iş makinesi talebini iletmek üzere Elbistan AKM ile iletişime geçilmeye çalışılmış ancak telefon hatlarındaki sorun dolayısıyla bu da mümkün olamamıştır. Bu sırada enkaz altında canlı yakını olduğunu ifade eden diğer kişilerin beyanı üzerine ağır iş makinesi ihtiyacı olmadan müdahale edilebilecek bir diğer enkazın arama kurtarma çalışmasına geçilmiştir. Sahadaki koşulları ve gelişmeleri Elbistan AKM’ye (EAKM) bildirilmesi her gerektiğinde denenmekle birlikte çoğunlukla başarı sağlanamamıştır.
Sahaya ilişkin gözlemler arasında arama kurtarma ekipleri ile EAKM arasında iletişim sağlanamaması ve dolayısıyla hangi ekibin hangi enkazda bulunduğunun ve enkazdan çıkarılan yaralı bilgilerinin EAKM’ye iletilememesinin yanı sıra ekiplerin bir enkazdan diğerine yönlendirilmesi süreçlerinde yaşanan aksaklıklar gibi bazı olumsuzluklar yer almaktadır. Ayrıca Elbistan kent merkezinde kaç tane yıkılan bina olduğu, yıkılan binaların hangi noktalarda yoğunlaştığı, hangi enkazda kaç kişinin kurtarılması gerektiği, hangi ekibin hangi enkazda olduğu, kimin hangi enkazdan hangi ekip tarafından kurtarıldığı gibi bilgilerin EAKM’ye sağlıklı şekilde aktarılamaması sürecin işleyişini olumsuz etkilemiştir.
Arama kurtarma faaliyetlerinin daha etkili ve eşgüdüm sağlanarak yürütülebilmesi için yıkılan binaların tespit edilmesi ve sayısal olarak coğrafi konumlarıyla birlikte haritalanmasının öncelikli olduğu değerlendirilip gereği yapılmak üzere EAKM Koordinatör Valisi’ne durum arz edilmiştir. Hızlı bir şekilde EAKM’de Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Haritalama Ofisi kurularak ofiste ihtiyaç duyulan bilgisayar, yazıcı ve diğer donanımlarla birlikte sarf malzemeler tedarik edilmiştir. Elbistan Kadastro Müdürlüğünce bölgede daha önceden yapılmış kadastro çalışmaları temin edilerek Elbistan Kadastro Müdürlüğü görevli personeli (müdür/ kontrol mühendisi) ve Elbistan Belediyesi personeli katkılarıyla sayısal haritalama çalışmaları başlatılmıştır.
Yıkılan bina sayısı, bina kodu, coğrafi konumu, ada-parsel bilgisi, binada yaşayan kişi sayısı, bina kat yüksekliği, binanın yapım yılı, binanın mimari planı gibi bilgilerin coğrafi bilgi sistemi ortamında sayısal haritalarının olması afet yönetim sürecinde karar vericilere daha doğru ve hızlı karar alabilme imkânı ve kapasitesi sağladığı bilinmektedir.
Afetin ikinci gününde Elbistan kent merkezinde yıkılan bina sayısına ilişkin ilk veri, İlçe Emniyet Müdürlüğü personeli tarafından tespiti yapılan yıkılmış bina sayısının mahallelere göre dağılım listesi EAKM’de bulunmaktaydı. Bu listede toplam 500 adet evin yıkıldığı ve 130 evle en fazla yıkımın Kümbet Mahallesinde gerçekleştiği bilgisine yer verilmişti. Bu tespitlerin acilen doğrulanması ve sayısal haritaların üretilerek müdahale çalışmalarının eşgüdüm içinde yürütülmesi gerekiyordu. Bu amaçla bölge üzerinde insansız hava aracı (İHA) uçurularak uzaktan algılama yöntemleriyle yıkılan binaların tespit edilip haritalanması, arama kurtarma faaliyetlerinin sağlıklı yürütülmesi için son derece hayati bir gereklilikti. Nitekim Elbistan ilçesi kent merkezi üzerinde planlanan coğrafi alan üzerinde insansız hava araçları uçurularak elde edilen yüksek çözünürlüklü hava fotoğrafları Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, Coğrafi Bilgi Sistemleri Genel Müdürlüğü ekibi ve Millî Savunma Bakanlığı, Harita Genel Müdürlüğü İHA ekibiyle koordinasyon sağlanarak toplanmıştır.
EAKM’de yürütülen çalışmalarda ihtiyaç duyulan yardımcı personel desteği sağlamak amacıyla TÜBİTAK 1002-C Doğal Afetler Odaklı Saha Çalışması Acil Destek Programına “Yüksek Çözünürlüklü Hava Fotoğrafları ve Yersel Alan Taraması ile Yıkık Binaların Hızlı Tespiti” başlıklı projeyle başvurulmuş ve proje kabul edilmiştir. İlk olarak Millî Savunma Bakanlığı, Harita Genel Müdürlüğü İHA ekibi tarafından elde edilen ortofoto görüntüleri kullanılarak yıkılan binaların tespiti yapılmaya çalışılmıştır. Ancak depremden sonra yağan kar yağışı nedeniyle yıkılan yapılar üzerinde biriken yaklaşık 20 cm kar örtüsü, yükseklik verisi sağlamayan ortofoto görüntüsünden yıkılan binaların tespitini olanaksız kılmıştır. Bu sonuç üzerine saha taraması planlaması yapılmış ve 9 Şubat 2023 tarihinde Elbistan ilçesi kent merkezindeki 14 mahalle için Eskişehir Teknik Üniversitesi Gönüllü Ekibi ile Eskişehir Valiliğinden gönderilen araçlar kullanılarak tamamen yıkık, kısmi yıkık ve ağır hasar görmüş yüzlerce yapının hızlı sokak taramasıyla fotoğrafları çekilmiştir. Ardından bu fotoğrafların ada, parsel, coğrafi konum bilgileriyle ilişkilendirilmesine yönelik çalışmalara başlanmıştır. En başta enkaz kaldırma ve adli işlem süreçlerinin sağlıklı bir şekilde yürütülebilmesi amacıyla üretilen bu sayısal haritaların afetin sıfırıncı anında olup arama kurtarma faaliyetlerinde kullanılamamış olması önemli bir kapasite eksikliği olarak değerlendirilebilir.
Haritalama çalışmaları kapsamında Eskişehir Teknik Üniversitesi, Gebze Teknik Üniversitesi ve AFAD ekibi 12 Şubat 2023 Pazar günü yıkılan bina-coğrafi konum eşleştirme çalışmalarına devam etmiştir. Adli süreçlerin yürütülmesinde görev alan Başsavcı ve ekibine mahalle bazlı raporlamalar 12 Şubat itibarıyla sağlanmaya başlanmıştır.
Afetin yedinci gününde Elbistan ilçesinde en fazla binanın (tamamen ve kısmen) yıkıldığı mahalleler Güneşli (251), Ceyhan (129), Kümbet (122) olarak belirlenmiştir. Oluşturulan haritalar, T.C. Kahramanmaraş Valiliği Elbistan Afet Koordinasyon Merkezinde çalışma bölgesindeki depremin yıkım boyutunun hızla belirlenmesi, adli işlemlerin yürütülmesi, enkaz kaldırma, Defterdarlık tarafından yürütülen zarar tespit gibi çalışmalar başta olmak üzere afet müdahale sürecinin birçok çalışmasına altık veri sağlamıştır.
Depremin ilk haftasında Elbistan’daki gözlemlere dayalı olan bu analiz tamamlanırken gelecekteki depremler için şu notların altının özellikle çizilmesi gerekmektedir:
Afet Bilgi Yönetimi, Değerlendirme ve İzleme Grubunun, afetin etki analizi süreçlerinde kullanılabilecek, 1/1000 ölçekli sayısal afet etki haritalarının Türkiye Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemi (TUCBS) altyapısı veri sınıflarıyla uyumlu, akıllı kent ekosistemi veri katmanlarıyla birlikte afetin ilk 24 saatinde yetkili kullanıcılara ulaştırması son derece önemlidir.
AKM’lerde afetin sıfırıncı anından başlayarak sayısal haritaların gerçek saha verileriyle birlikte gerçek zamanlı kullanılması müdahale kapasitesini arttırabilecektir. Afet yönetimi süreçlerinde, coğrafi bilgi sistemi ve uzaktan algılama çözüm tekniklerinden gerçek zamanlı çevrim dışı ve çevrim içi sunucu hizmetleriyle birlikte yararlanabilme kapasitelerinin geliştirilmesi önem arz etmektedir.
İnsansız hava araçları ve uydu görüntülerinin afet anında yetkilendirilmiş son kullanıcılara gerçek zamanlı ulaştırılması, veri işlem, analiz, değerlendirme ve yorumlama yeteneklerinin yazılımsal, donanımsal ve yerelde yetişmiş insan kaynağıyla arttırılması sağlanmalıdır.
Özellikle yereldeki karar vericilerin, afet risk yönetimi odaklı, dirençli kent ve toplum stratejileri geliştirme ve izleme süreçlerine ilişkin farkındalık ve duyarlılıklarının arttırılması hedeflenmelidir.
Deprem tehlikesi yüksek arazi kullanımından kaçınma, depreme dayanıksız yapı stoku inşa etmeme, dirençli toplum çerçevesinde kitle kaynak yönetim uygulamaları geliştirme, kırılgan sosyal dokunun tespiti gibi konularda çıktı ve etki odaklı yaklaşımlar bütünleşik bir anlayışla geliştirilmelidir.
Afet risk yönetiminde ve afet kriz yönetimi süreçlerinde kullanılabilecek kitle kaynak yönetim sistemlerinin geliştirilmesi ve afete dirençli kent ve toplum stratejilerinde yerelden başlayan farkındalık ve çok disiplinli kapasite iyileştirme çalışmalarına daha fazla önem verilmelidir.
1 AFAD (2023). 06 Şubat 2023 Pazarcık-Elbistan Kahramanmaraş (Mw: 7.7– Mw: 7.6) Depremleri Raporu, Deprem Dairesi Başkanlığı https://deprem.afad.gov.tr/assets/pdf/Kahramanmara%C5%9F%20Depremi%20%20Raporu_02.06.2023.pdf