2020 yılı başında nedeni bilinmeyen zatürre/ pnömoni vakalarının Dünya Sağlık Örgütü’ne (DSÖ) bildirilmesi neticesinde koronavirüs ailesinden yeni bir virüs tespit edildi. Birçok kıtada bu virüsle enfekte olan vakalar görüldü. DSÖ tarafından 11 Mart 2020 tarihinde COVID-19 salgını ilan edildi.1 31 Aralık 2020 tarihine kadar dünya genelinde 81.477.457 vaka tespit edilirken 1.798.120 kişi COVID-19 nedeniyle hayatını kaybetti.2 DSÖ, sürecin başından itibaren salgının yönetimi konusunda ülkelere tavsiyelerde bulunmuştu. Salgını kontrol altına almak için toplumsal düzeyde farmakolojik olmayan müdahaleler -yani ilaç, aşı harici yöntemler- uygulanmıştır. Bunun yanında temaslı izlemi, hastaların tedavisi ve vakaların erken tespiti için ülkeler tarafından farklı politikalar uygulanmaktadır. Yoğun test ve izolasyon politikalarını benimsemiş olan ülkelerin vaka sayılarını nispeten düşük seviyede tutabildiği gözlenmiştir.3, 4
Ülkemizde de salgının kontrol altına alınması amacıyla birçok önlem devreye sokulmuştur. Ülke düzeyinde seyahat kısıtlamaları, okulların kapatılması, 20 yaş altı ve 65 yaş üstü sokağa çıkma kısıtlaması ve genel sokağa çıkma kısıtlaması gibi önlemler uygulanmaktadır. İl ve ilçe düzeyinde ise karantina, izolasyon, sürveyans ve filyasyon çalışmaları yürütülmektedir.5 31 Aralık 2020 tarihi itibarıyla 16 bin kadar filyasyon ekibi sahada görev yaparken, toplam 24.504.567 test yapılmış ve 2.208.652 vaka tespit edilmiştir.6
COVID-19’un Temel Sağlık Hizmetlerine Etkisi
Sağlık hizmetlerine erişim temel bir insan hakkıdır. Ancak COVID-19 pandemisi, ülkelerin sağlık hizmet kapasitelerine uyguladığı baskıyla birçok insanın temel sağlık hizmetlerine erişimini etkilemiştir. DSÖ, sağlık hizmeti sunucularına öncelikle salgının kontrol altına alınmasına odaklanmalarını tavsiye etmiştir.7 Bu nedenle birçok ülkede diğer alanlardaki koruyucu ve tedavi edici sağlık hizmetlerinin sunumuna sınırlamalar getirilmiştir. Bunun yanında getirilen sokağa çıkma kısıtlamaları ve birçok kişinin sağlık kuruluşlarına daha az başvurması neticesinde, temel sağlık hizmetlerinin sunumunda düşüş gözlenmiştir. DSÖ tarafından yapılan çalışmada ülkelerin %90’ı temel sağlık hizmetlerinde aksamaların olduğunu bildirmiştir.8 Bu durum ise sağlıktaki eşitsizlikleri daha da derinleştirmiştir.
Aşılama Hizmetleri ve COVID-19
Aşı ile önlenebilir hastalıklara karşı onlarca yıldır mücadele edilmektedir. Bu mücadeleleri gevşetmek, koronavirüsten daha agresif virüslerin yeni salgınlarına neden olabilir. DSÖ, CDC (Centers for Disease Control and Prevention) gibi kuruluşlar tarafından salgının başından itibaren pandemi nedeniyle rutin aşılama hizmetlerinde oluşabilecek aksaklıklara dikkat çekilmiştir. Bu aksaklıkların önüne geçilebilmesi amacıyla birçok rehber yayımlanmıştır.9 Bunun yanında 26 Mart 2020 tarihinde DSÖ tarafından yayımlanan raporda, toplu aşılama kampanyalarının COVID-19’un yayılmasıyla risk oluşturabileceği gerekçesiyle geçici olarak ertelenmesi önerilmiştir.7
Bu tavsiyelerin ardından, DSÖ 14 Nisan 2020’de yayımlamış olduğu raporda 24 ülkede kızamık, 37 ülkede ise polio aşılama kampanyalarının ertelendiğinin tespit edildiğini duyurmuştur. Bu 117 milyondan fazla çocuğun bağışıklanması faaliyetlerinin aksamış olabileceği anlamına gelmektedir.10 COVID-19’un rutin aşılama hizmetleri üzerindeki etkileri nedeniyle aşı yapılamayacak olan yeni doğanlar bu sayıya dâhil edilmemiştir. 12 aylıktan küçük çocukların kızamık nedeniyle hayatını kaybetme riskinin daha yüksek olduğu bilinmektedir.11
22 Mayıs 2020’de yayımlanan DSÖ raporuna göre ise Mart-Nisan 2020 döneminde 129 ülkenin yarısından fazlası rutin aşılama hizmetlerinin aksatılmış olduğunu bildirmiştir. Bu ülkelerde yaşayan en az 80 milyon 1 yaşından küçük çocuğun risk altında olduğu tahmin edilmektedir.12 Endonezya Temel Sağlık Araştırması sonuçları da DSÖ verilerini desteklemektedir. Çalışmada 12-23 aylık tam aşılanmış çocukların oranının %58 olduğu rapor edilmiştir.13 DSÖ tarafından yapılan son ankete göre çalışmaya katılan ülkelerin aşılama hizmetlerinin %70 oranında aksadığı bildirilmiştir.8
Aşılama hizmetlerinde farklı aksaklık nedenleri gözlenmiştir. Bazı ebeveynler bilgi eksikliği nedeniyle sağlık merkezlerine gitmemekte, bazıları COVID-19 virüsü ile enfekte olmaktan korkmakta, bazıları ise kısıtlamalardan dolayı dışarı çıkamamaktadır. Ayrıca düşük gelir seviyesine sahip ülkelerde, getirilen seyahat kısıtlamaları, sınırların kapatılması gibi sebepler, aşı ve kişisel koruyucu ekipman temininde sıkıntılar yaşanmasına yol açmıştır. COVID-19 pandemisiyle mücadele için birçok sağlık çalışanının bu alanda görevlendirilmesi de sağlıkla ilgili diğer alanlarda hizmet aksamalarına neden olabilmektedir.12
Tüm ülkelerde aşıyla önlenebilir hastalıkların kontrolünde elde edilen ilerlemeler, COVID-19 pandemisini kontrol etmek için alınan önlemler sebebiyle gerileme tehdidi ile karşı karşıyadır.14 Son bilgiler ışığında DSÖ, aşı ile önlenebilir salgın hastalıkların aktif olarak görüldüğü yerlerde aşı kampanyalarının sürdürülmesini tavsiye etmiştir. Ayrıca tüm ülkelere rutin bağışıklama faaliyetlerine devam etmeleri tavsiyesinde de bulunulmuştur.7, 15 Ülkemizde de Sağlık Bakanlığı resmî web sitesinde rutin aşılama hizmetlerinde aksama olmaması için gerekli planlamaların yapıldığı bilgisi paylaşılmıştır.16 Bunun dışında aşılama hizmetlerinin temel olarak yürütüldüğü aile sağlığı merkezlerinde COVID-19 pandemisi tedbirleri kapsamında triaj sistemine geçilmiş ve sağlık çalışanları için gerekli kişisel koruyucu ekipman ve dezenfektanlar temin edilmiştir.5 Aralık ayı itibarıyla pandemi boyunca ülkemizdeki rutin aşılama oranları %98 olarak gerçekleşmiştir.17 Ayrıca ülkemizde COVID-19 aşı geliştirme çalışmaları sürdürülmektedir. COVID-19 için 17 ayrı yerli aşı çalışması devam ederken insan deneyleri aşamasında olan inaktif aşı adayı Faz II insan deneylerine başlamak üzeredir. 3 inaktif yerli aşı da Faz І insan deneyleri aşamasındadır.18
COVID-19’un Bazı Halk Sağlığı Sorunlarına Etkisi
DSÖ’nün 31 Ağustos 2020 tarihli raporuna göre COVID-19 pandemisi süresince bulaşıcı olmayan hastalıkların tanısı ve tedavisi en sık kesintiye uğrayan ikinci temel sağlık hizmetidir. Ülkelerin bulaşıcı olmayan hastalıklara yönelik hizmet sunumlarında %69 oranında düşme olduğu tespit edilmiştir. Birinci basamak sağlık hizmetlerinde izlemleri yapılan diyabet, hipertansiyon, iskemik kalp hastalıkları gibi hastalıkların, gebe takiplerinin, kanser taramalarının aksadığı bildirilmektedir.19 Yapılan çalışmaya göre düşük ve orta gelirli ülkelerdeki gebe izlemlerinde 6 ay boyunca yaşanacak %15’lik düşüşün ek 12 bin anne ölümü ile sonuçlanabileceği öngörülmektedir.20 Kronik hastalığın takibini geciktirmenin uzun vadeli etkisi konusunda daha fazla çalışmaya ihtiyaç vardır.19
Randevuların iptali, birinci basamak sağlık hizmetlerinde aksaklıkların ana nedenleri arasındadır. Amerika Birleşik Devletleri’nde yapılmış olan bir ankete göre katılımcıların %40’ı kronik hastalıklarının rutin kontrolü için aldıkları randevuları pandemi döneminde iptal ettiklerini söylemiştir. McKinsey & Company araştırma şirketinin 4 Eylül 2020’de yayımlamış olduğu rapora göre ertelenmiş sağlık hizmetlerinin maliyetinin, COVID-19 pandemisinin ABD sağlık sistemine getirdiği ek maliyetin beşte birini oluşturacağı tahmin edilmektedir.21
Bir diğer konu COVID-19 sebebiyle aksayan kanser tarama faaliyetleridir. DSÖ yayımlamış olduğu raporda ülkelerin yarısından fazlasında kanser tarama ve tedavi hizmetlerinde aksaklık meydana geldiğini bildirmiştir.8 Özellikle düşük gelirli ülkelerdeki sağlık hizmeti aksaklıkları daha da belirgindir. Ancak kısa vadeli etkilerden çok taramalardaki gecikmelerin uzun vadeli etkileri tartışılmaktadır. Özellikle tarama hizmetlerinde yeniden rutine dönüldüğünde, hastane kapasitelerinin üzerinde işlem yükü oluşturacağı tahmin edilmektedir.22 Ülkemizde pandemi süresince tarama faaliyetleri sürdürülmüş, ilk 9 ayda yaklaşık 3 milyon kanser taraması gerçekleştirilmiştir.23
COVID-19 salgını acil servis başvurularını da etkilemiştir. COVID-19 dışındaki acil servis başvuruları, vaka sayısının artmasına ters orantılı olarak azalmıştır.24,25 Özellikle Çin’de ortaya çıkan durumun dünya çapında pandemi olarak tanımlanması ile acil servislerdeki COVID-19 dışındaki başvuruların önemli ölçüde azaldığı gözlenmiştir.26 Yapılan bir çalışmada kardiyovasküler acil durumlar nedeniyle olan başvurularda %40’lık bir azalma olduğu gösterilmiştir.27 Salgın döneminde özellikle yaşlı, kronik hastalıkları olan kişilerin risk altında olduğu belirtilmekte ve tedavilerinde gecikmelerin olabileceği öngörülmektedir. Bu durum ise salgının neden olduğu ‘ikincil hasarların’ boyutunu büyütmektedir.28
COVID-19 pandemisi sürecinde toplumsal ve bireysel düzeyde alınan önlemler özellikle solunum yolu enfeksiyonlarının seyrini etkilemiştir. Alınan önlemler neticesinde influenza, rinovirüs, RSV gibi birçok solunum yolu enfeksiyonunun bir önceki yıla göre daha az görüldüğü bildirilmektedir.29, 30 Ülkemizde de 2020 yılının 40.-52. haftaları arasında influenza pozitiflik oranı %1 olarak gerçekleşmiştir. Bazı solunum virüslerinin toplumda yayılmasının ana kaynağı çocuklardır. Özellikle uzun süredir okulların kapalı olması toplumda bu virüslerin yayılmasını engellemiştir. Solunum yolu enfeksiyonlarının görülme sıklığının azalması ile pediatrik astım vakalarının ayakta ve yatarak tedavi sayılarında ve otitis media tedavi sayılarında azalma gözlenmiştir.31, 32
COVID-19 pandemisi doğrudan etkilerinin yanında dolaylı etkileri ile tüm dünyada toplum sağlığını etkilemektedir. Sağlık personelinin büyük kısmının salgınla mücadelede görevlendirilmiş olmasının yanı sıra ilaç, cihaz vb. eksiklikler de hizmetlerin aksamasına sebep olabilmektedir. Bu anlamda hem pandemi ile mücadelede hem de temel sağlık hizmetlerinin sürdürülmesinde sağlık iş gücünün güçlendirilmesi ve desteklenmesi önem arz etmektedir.
Pandemi Döneminde Yapılanlar
DSÖ sağlık hizmetlerinin aksamaması için birçok tavsiyede bulunmuştur. Tele sağlık hizmetlerinin desteklenmesi bu tavsiyelerin başında yer almaktadır. Bu çerçevede planlanmış bir randevusu olmayan tüm yüksek riskli hastaların proaktif olarak aranması önem taşımaktadır. Bunun sağlanabilmesi ise uzaktan sağlık hizmet kapasitesinin arttırılması ile mümkündür.33 Ancak DSÖ raporuna göre düşük gelirli ülkelerin %42’sinde tele sağlık uygulamaları kullanılmaktadır. Yüksek gelirli ülkelerde, pandemi döneminde uzaktan sağlık hizmetlerinin kullanımında bir artış gözlenmiştir, ancak kullanımı sınırlı kalmaya devam etmektedir.34
Ülkemizdeki bazı hastaneler, belediyeler ve özel sağlık kuruluşları tele sağlık hizmeti vermektedir. Bunun yanında COVID-19 hastalarının karantina sürecindeki sağlık hizmeti gereksinimlerinin karşılanması için Sağlık Bakanlığı tarafından tele sağlık uygulamaları geliştirilmektedir. Ülkemizde 8.015 aile sağlığı merkezi ve 26.594 aile hekimliği birimi faaliyet göstermektedir. Birinci basamak hizmeti veren aile sağlığı merkezleri çalışanları hem COVID-19 vaka izlemlerini hem de rutin gebe ve kronik hastalıkları olan kişilerin izlemlerini telefon ile gerçekleştirmektedir. Tetkik istemi, aşılama gibi ihtiyaçları olan kişiler aile sağlığı merkezine başvurmaktadır. Aile sağlığı merkezlerinde COVID-19 tedbirlerine uyularak hizmet sunumu devam etmektedir. Birinci basamak hizmetlerde görev alanların salgına hızlı adaptasyonu bu sürecin seyrinde kritik rol oynamıştır. Bunun yanında hastalık raporu olan kişilerin ilaçlarını reçetesiz olarak alabilmesi hastaların mağduriyetini engellemiştir.35
COVID-19 sürecinin başından itibaren ülkemizde sağlık hizmet kapasitesini etkileyen önemli adımlar atılmıştır. Vakaların hızla tespitinin yapılabilmesi amacıyla aralık ayı itibarıyla günlük test kapasitemiz 300 bine, erişkin yoğun bakım yatak sayısı pandemi öncesine göre %69 artışla 20.248’e, her 100 bin kişiye düşen erişkin yoğun bakım yatak sayısı 40,3’e yükseltilmiştir. Ayrıca ülkemizde sağlık güvencesine bakılmaksızın COVID-19 tanı testleri ücretsiz yapılmakta, ilaçları ücretsiz olarak dağıtılmakta, tedavi hizmetleri ücretsiz olarak verilmektedir.23 Ayrıca yoğun bakım üniteleri için ihtiyaç duyulan solunum cihazlarının üretimi ülkemizde gerçekleştirilebilmektedir. Bu dönemde ülkemizde solunum cihazı sayılarında ciddi artışlar sağlanmıştır. Pandemi başlangıcında 9.138 olan erişkin ventilatörü sayısı yıl sonu itibarıyla %61 artışla 14.700’e ulaşmıştır.
Gerek topluma gerekse sağlık çalışanlarına yönelik psikososyal destek hizmetleri 81 ilde hızlı bir şekilde planlanmış ve sunulmuştur. Bu süreçlerde kamu ve sivil toplum iş birliğinin güzel örnekleri ortaya koyulmuştur.
Salgının başından itibaren ülkemiz pek çok ülkenin yardım taleplerine cevap vermiştir. COVID-19’la mücadele kapsamında kişisel koruyucu ekipmanların da aralarında bulunduğu malzemeler birçok ülkeye gönderilmiştir. Bu kapsamda Cumhurbaşkanlığı Makamı talimatları, Dışişleri Bakanlığımız ve ilgili ülke Büyükelçilikleri vasıtasıyla 31 Aralık 2020 itibarıyla 179 ülkeden ve 20 uluslararası kuruluştan yardım ve iş birliği talebi alınmıştır. 144 ülke ve 7 uluslararası kuruluşun talebi karşılanmıştır. 126 ülkeye Sağlık Bakanlığı, Millî Savunma Bakanlığı, TİKA, Kızılay, Dışişleri Bakanlığı ve İçişleri Bakanlığı aracılığı ile ayni yardım yapılmıştır. 74 ülke ve 5 uluslararası kuruluşun (NATO, DSÖ, UNICEF, İslam Kalkınma Bankası ve Dünya Bankası) ihracat izin talebi karşılanmıştır. 56 ülkeye hem hibe yapılmış hem de ihracat izni verilmiştir. Ayrıca COVID-19’dan etkilenen yurt dışındaki vatandaşlarımıza yurda dönebilme imkânı sunulmuş, bu vatandaşlarımızın ambulans uçaklarla ve diğer yollarla yurda getirilmeleri sağlanmıştır.36
Sonuç
2020 yılı insanlık tarihinin önemli olaylarından biri olan COVID-19 salgınının ilan edilmesiyle başlamıştır. Salgın, sağlık başta olmak üzere ekonomik, çevresel ve sosyal konularda birçok sorunu beraberinde getirmiştir. Pandemi, yıl sonu itibarıyla 80 milyonun üzerinde insanı doğrudan etkilerken pandeminin dolaylı etkileri ve etkiledikleri ancak uzun vadede netleşebilecektir. Ülkelerin almış oldukları kararların çok yönlülüğü bu küresel krizin her alanda yönetilebilmesini sağlayabilir. Bu anlamda ülkemizin atmış olduğu adımlar, DSÖ tarafından takdir görmüştür. Alınan çok yönlü tedbirler sayesinde temel sağlık hizmetlerindeki aksaklıklar birçok ülkeye göre daha düşük seviyede gerçekleşmiştir. Bununla beraber salgınla mücadelede, hızla arttırılan sağlık hizmeti kapasitesi etkisini göstermiş, salgının en yoğun hasta sayısına ulaştığı dönemlerde bile belirgin aksama gözlenmemiştir. Tele sağlık hizmetinin geliştirilmesi, aile sağlığı merkezleri ve ilçe sağlık müdürlüklerinin hastaları telefonla takip etmesi gibi uzaktan sağlık hizmetleri uygulamaları hayata geçirilmiştir. Ayrıca ülkemiz bu dönemde birçok ülkenin yardım talebine cevap vererek buralara kişisel koruyucu ekipmanlar gibi malzemeler göndermiştir. Bu malzemeler yanında solunum cihazlarının ülkemizde üretiminin sağlanması gibi önemli adımlar atılmıştır. Salgının kontrol altına alınması için gereken tedbirlerin uygulanması devam ederken 2021 yılında yerli aşının üretimi için çalışmalar devam etmektedir.
1. World Health Organization. Listings of WHO’s response to COVID-19
Erişim Tarihi: 7 Haziran 2021.
Erişim Adresi: https://www.who.int/news/item/29-06-2020-covidtimeline
↑ Atıflar: 1
2. World Health Organization. WHO Coronavirus Disease (COVID-19) Dashboard
Erişim Tarihi: 7 Ocak 2021.
Erişim adresi: https://covid19.who.int/
↑ Atıflar: 1
3. Oh J, Lee J-K, Schwarz D, Ratcliffe HL, Markuns JF, Hirschhorn LR. (2020). National Response to COVID-19 in the Republic of Korea and Lessons Learned for Other Countries. Heal Syst Reform.
Erişim Tarihi: 2021 Ocak 7.
Erişim Adresi: https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/23288604.2020.1753464
↑ Atıflar: 1
4. Atac O, Çavdar S, Tokaç AZ.(2020) First 100 Days of the COVID-19 Pandemic: An Evaluation of Preventive Measures Taken By Countries. Anadolu Klin Tıp Bilim Dergi. 1(Special Issue on COVID 19):228–37.
Erişim Tarihi: 7 Ocak 2021.
Erişim Adresi: https://dergipark.org.tr/tr/doi/10.21673/anadoluklin.733245
↑ Atıflar: 1
5. Atak M, Şahin ÇE, Sezerol MA. (2020). COVID-19 Pandemisi Sürecinde Türkiye’deki Birinci Basamak Sağlık Hizmetleri. In: Türkiye Klinikleri COVID – 19. Turkiye Klinikleri, p. 129–34.
Erişim Tarihi: 7 Ocak 2021.
Erişim Adresi: https://www.turkiyeklinikleri.com/article/tr-COVID-19-pandemisi-surecinde-turkiyedeki-birinci-basamak-saglik-hizmetleri-89449.html
↑ Atıflar: 1
6. T.C Sağlık Bakanlığı. T.C Sağlık Bakanlığı Korona Tablosu. (2020)
Erişim Adresi: https://covid19.saglik.gov.tr/
↑ Atıflar: 1
7. World Health Organization. (2020). Protecting lifesaving immunization services during COVID-19: New guidance from WHO.
Erişim Adresi: http://www.who.int/immunization/news_guidance_immunization_services_during_COVID-19/en/
↑ Atıflar: 1 | 2 | 3
8. World Health Organization. (2020) Pulse survey on continuity of essential health services during the COVID-19 pandemic: interim report.
Erişim Tarihi 7 Ocak 2021.
Erişim Adresi: https://www.who.int/publications/i/item/WHO-2019-nCoV-EHS_continuity-survey-2020
↑ Atıflar: 1 | 2 | 3
9. Centers for Disease Control and Preventation. Interim Guidance for Routine and Influenza Immunization Services During the COVID-19 Pandemic.
Erişim Tarihi: 7 Ocak 2021.
Erişim Adresi: https://www.cdc.gov/vaccines/pandemic-guidance/index.html
↑ Atıflar: 1 | 2
10. World Health Organization. (2020). More than 117 million children at risk of missing out on measles vaccines, as COVID-19 surges.
Erişim Tarihi: 7 ocak 2021.
Erişim Adresi: http://www.who.int/immunization/diseases/measles/statement_missing_measles_vaccines_COVID-19/en/
↑ Atıflar: 1
11. United Nations International Children’s Emergency Fund. COVID-19hızla yayılmaya devam ederken 117 milyondan fazla çocuk kızamık aşısı olamayabilir.
Erişim Tarihi: 7 Ocak 2021
Erişim Adresi: https://www.unicef.org/turkey/basın-bültenleri/COVID-19-hızla-yayılmaya-devam-ederken-117-milyondan-fazla-çocuk-kızamık-aşısı
↑ Atıflar: 1
12. World Health Organization. At least 80 million children under one at risk of diseases such as diphtheria, measles and polio as COVID-19 disrupts routine vaccination efforts, warn Gavi, WHO and UNICEF.
Erişim Tarihi: 7 Ocak 2021.
Erişim Adresi: https://www.who.int/news/item/22-05-2020-at-least-80-million-children-under-one-at-risk-of-diseases-such-as-diphtheria-measles-and-polio-as-COVID-19-disrupts-routine-vaccination-efforts-warn-gavi-who-and-unicef
↑ Atıflar: 1
13. Suwantika AA, Boersma C, Postma MJ. (2020) The potential impact of COVID-19 pandemic on the immunization performance in Indonesia. Expert Rev Vaccines. 19(8):687–90.
Erişim Adresi: https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/14760584.2020.1800461
↑ Atıflar: 1
14. Olorunsaiye CZ, Yusuf KK, Reinhart K, Salihu HM. (2020). COVID-19 and Child Vaccination: A Systematic Approach to Closing the Immunization Gap. Int J Matern Child Heal AIDS. 9(3):381–5.
Erişim Tarihi: 7 ocak 2021.
Erişim Adresi: /pmc/articles/PMC7520883/?report=abstract
↑ Atıflar: 1
15. Framework for decision-making: implementation of mass vaccination campaigns in the context of COVID-19.
Erişim Adresi: https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/332159/WHO-2019-nCoV-Framework_Mass_Vaccination-2020.1-eng.pdf
↑ Atıflar: 1
16. COVID-19 Pandemisi ve Aşılama.
Erişim Tarihi: 7 Ocak 2021.
Erişim Adresi: https://asi.saglik.gov.tr/genel-bilgiler/57-COVID-19-pandemisi-ve-aşılama.html
↑ Atıflar: 1
17. T.C Sağlık Bakanlığı. (2020) Sağlık Bakanı Koca, Uluslararası Aşı Sempozyumu’na Katıldı.
Erişim Adresi: https://www.saglik.gov.tr/TR,77548/saglik-bakani-koca-uluslararasi-asi-sempozyumuna-katildi.html
↑ Atıflar: 1
18. Koca F. (2020) “Ülkemizde devam eden aşı çalışmaları ile ilgili bir toplantı daha yaptık. Ülkemizin bilimsel ve teknik alt yapısı, Bilim İnsanlarımızın azim ve gayretinin bize en iyi aşıları kazandıracağına inanıyorum (Tweet)
Erişim Tarihi: 5 Ocak 2021.
Erişim Adresi: https://twitter.com/drfahrettinkoca/status/ 1346561406255194119
↑ Atıflar: 1
19. Coma E, Mora N, Méndez L, Benítez M, Hermosilla E, Fàbregas M, et al. (2020) Primary care in the time of COVID-19: Monitoring the effect of the pandemic and the lockdown measures on 34 quality of care indicators calculated for 288 primary care practices covering about 6 million people in Catalonia. BMC Fam Pract. 21(1):208.
Erişim Tarihi: 7 Ocak 2021.
Erişim Adresi: https://bmcfampract.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12875-020-01278-8
↑ Atıflar: 1 | 2
20. Roberton T, Carter ED, Chou VB, Stegmuller A, Jackson BD, Tam Y, et al. (2020). Early Estimates of the Indirect Effects of the Coronavirus Pandemic on Maternal and Child Mortality in Low- and Middle-Income Countries. SSRN Electron J.
Erişim Tarihi: 7 Ocak 2021.
Erişim Adresi: https://papers.ssrn.com/abstract=3576549
↑ Atıflar: 1
21. Understanding the hidden costs of COVID-19’s potential impact on US healthcare [Internet]. [cited 2021 Jan 7]. Available from: https://www.mckinsey.com/industries/healthcare-systems-and-services/our-insights/understanding-the-hidden-costs-of-COVID-19s-potential-impact-on-us-healthcare
↑ Atıflar: 1
22. Issaka RB, Somsouk M. (2020) Colorectal Cancer Screening and Prevention in the COVID-19 Era. JAMA Heal Forum.1(5):e200588.
Erişim Tarihi: 7 Ocak 2021.
Erişim Adresi: https://jamanetwork.com/channels/health-forum/fullarticle/2766137
↑ Atıflar: 1
23. Tbmm Genel Kurulu 2021 Yılı Bütçe Görüşmeleri Konuşmamız – YouTube
Erişim Tarihi: 7 Ocak 2021.
Erişim Adresi: https://www.youtube.com/watch?v=wUtWjUhfm-w&ab_channel=SBFahrettinKoca
↑ Atıflar: 1 | 2
24. Bun S, Kishimoto K, Shin J, Takada D, Morishita T, Kunisawa S, et al. (2020) Impact of the COVID-19 Pandemic on Infant and Pediatric Asthma: A Multi-Center Survey Using an Administrative Database in Japan. SSRN Electron J.
Erişim Tarihi: 7 Ocak 2021.
Erişim Adresi: https://www.ssrn.com/abstract=3728585
↑ Atıflar: 1
25. Goksoy B.(2020) The Impact of the COVID-19 Outbreak on Emergency Department Visits of Surgical Patients. Turkish J Trauma Emerg Surg.
↑ Atıflar: 1
26. Boserup B, McKenney M, Elkbuli A. (2020) The impact of the COVID-19 pandemic on emergency department visits and patient safety in the United States. Am J Emerg Med. 38(9):1732–6.
Erişim Tarihi: 7 Ocak 2021.
Erişim Adresi: /pmc/articles/PMC7274994/?report=abstract
↑ Atıflar: 1
27. The collateral damage of COVID-19: cardiovascular disease, the next pandemic wave.
Erişim Tarihi: 7 Ocak 2021.
Erişim Adresi: https://www.escardio.org/The-ESC/Advocacy/Shaping-policy-and-regulation/ESC-positions/the-collateral-damage-of-COVID-19-cardiovascular-disease-the-next-pandemic-wav
↑ Atıflar: 1
28. Dealing with the collateral damage of COVID-19: It’s not all about cure—it’s about care – The BMJ.
Erişim Tarihi: 7 Ocak 2021.
Erişim Adresi: https://blogs.bmj.com/bmj/2020/10/28/dealing-with-the-collateral-damage-of-COVID-19-its-not-all-about-cure-its-about-care/
↑ Atıflar: 1
29. Flu in the Southern Hemisphere has “practically disappeared.” What does that mean for America’s flu season?.
Erişim Tarihi: 7 Ocak 2021.
Erişim Adresi: https://www.advisory.com/daily-briefing/2020/07/24/coronavirus-restrictions
↑ Atıflar: 1
30. Yeoh DK, Foley DA, Minney-Smith CA, Martin AC, Mace AO, Sikazwe CT, et al. (2020). Impact of Coronavirus Disease 2019 Public Health Measures on Detections of Influenza and Respiratory Syncytial Virus in Children During the 2020 Australian Winter. Clin Infect Dis.
Erişim Tarihi: 7 Ocak 2021.
Erişim Adresi: https://academic.oup.com/cid/advance-article/doi/10.1093/cid/ciaa1475/5912591
↑ Atıflar: 1
31. Taquechel K, Diwadkar AR, Sayed S, Dudley JW, Grundmeier RW, Kenyon CC, et al. Pediatric Asthma Health Care Utilization, Viral Testing, and Air Pollution Changes During the COVID-19 Pandemic. (2020). J Allergy Clin Immunol Pract. 8(10):3378-3387.e11.
Erişim Adresi: https://doi.org/10.1016/j.jaip.2020.07.057
↑ Atıflar: 1
32. Torretta S, Capaccio P, Coro I, Bosis S, Pace ME, Tosi P, et al.(2020). Incidental lowering of otitis-media complaints in otitis-prone children during COVID-19 pandemic: not all evil comes to hurt. Eur J Pediatr.
Erişim Tarihi: 7 Ocak 2021.
Erişim Adresi: /pmc/articles/PMC7370867/?report=abstract
↑ Atıflar: 1
33. Kuwari M Al, Abdulmalik M, Abdulla S Al, Bakri AH, Gibb J, Kandy M. (2020) The COVID-19 Pandemic Impact on Primary Health Care services: An Experience from Qatar. medRxiv.
Erişim Adresi: https://doi.org/10.1101/2020.07.22.20160333
↑ Atıflar: 1
34. Sisk B, Alexander J, Bodnar C, Curfman A, Garber K, McSwain SD, et al. Pediatrician Attitudes Toward and Experiences With Telehealth Use: Results From a National Survey. Acad Pediatr. 2020 Jul 1;20(5):628–35.
↑ Atıflar: 1
35. TİTCK – Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu.
Erişim Tarihi: 7 Ocak 2021.
Erişim Adresi: https://www.titck.gov.tr/duyuru/eczacilara-ve-tum-ilgililere-duyurulur-16032020090441
↑ Atıflar: 1
36. Anadolu Ajansı. Kovid-19 hastası Türk vatandaşları ambulans uçakla yurt dışından getirildi.
Erişim Tarihi:7 Ocak 2021.
Erişim Adresi: https://www.aa.com.tr/tr/koronavirus/kovid-19-hastasi-turk-vatandaslari-ambulans-ucakla-yurt-disindan-getirildi/1907048
↑ Atıflar: 1