2022’de dünya ve bölgemiz, COVID-19 salgınının hızını ve şiddetini azaltmasıyla yaralarını sarmayı, “2030 Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri”nde geçmiş dönemde oluşan kayıpları biraz olsun telafi etmeyi umarken yeni krizlerle karşı karşıya kaldı. Kuraklık ve seller, devam eden veya yeni gelişen çatışmalar ve açlık pek çok ülkeyi etkiledi ve insanları yerinden etti. Temel gıda maddelerinden mısır, soya ve tahılda küresel talebin artması ve kuraklıklar nedeniyle ortaya çıkan fiyat artışları, 24 Şubat’ta Rusya’nın Ukrayna’yı işgal etmesi sonucunda zirveye ulaştı.1 Pirinç dışındaki temel gıda fiyatlarının bu seviyelere 2007-2008 küresel finansal krizi ve 2011’deki “Arap Ayaklanmaları” öncesinde gelmiş olması oldukça düşündürücüdür. Savaş, gıda ihracatının yanı sıra gübre fiyatlarını da etkileyerek küresel gıda güvenliğini altüst etti. Enerji arzının kesintiye uğramasıyla gelişmiş ülkeler son yıllarda hiç görmedikleri enflasyon oranlarıyla karşı karşıya kalırken COVID-19 döneminde yapılan harcamalar ve azalan gelirler pek çok gelişmekte olan ülkeyi hazırlıksız yakaladı. Savaş nedeniyle son verilere göre2 yaklaşık 8 milyon Ukrayna vatandaşı mülteci durumuna geldi.3
Savaşın yanı sıra doğa kaynaklı afetler de küresel insani durumu etkilemeye devam etti. Küresel iklim değişikliği nedeniyle ortaya çıkan sıcak hava dalgaları Çin’den Amerika’ya kadar geniş bir coğrafyayı etkiledi ve yer yer yangınlara zemin hazırladı. Avrupa’da 500 yılın en kötü kuraklığı nedeniyle XIX. yüzyıldan ve daha öncesinden kalma uyarıları (açlık taşı [Hungerstein]) ortaya çıkarken Çin’de Yangtze Nehri havzasında elektrik üretilememesi bazı bölgelerde sanayi üretimini vurdu. Pakistan’da Temmuz ve Ağustosta son 30 yılın yaklaşık iki misli yağan yağmur, buzulların da erimesiyle en az 1.391 kişinin ölümüne yol açan bir sele dönüştü. Afet 33 milyon kişiyi etkiledi ve 30 milyar dolarlık zarara yol açtı.4 Henüz Taliban yönetimi iktidardaki bir yılını doldurmadan Afganistan 22 Haziran’da yaklaşık 1.000 kişinin öldüğü bir depremle ve daha sonra da bir selle karşı karşıya kaldı.
Türkiye 2022’de de birçok krizde resmî veya sivil toplum yardımları aracılığıyla önemli bir rol oynadı. Bu konuda bazı örnekler vermek yerinde olacaktır. Ukrayna’daki savaş nedeniyle 1.000’i kimsesiz ve evlatlık çocuk olmak üzere 50 bin Ukraynalı Türkiye’ye sığındı. Pakistan’daki sel afeti sonrası Türkiye’den yola çıkan “İyilik Trenleri” gıda ve diğer yardım malzemelerini ulaştırdı. Sonraki haftalarda “Recep Tayyip Erdoğan Çadır Kenti” Sind eyaletinin Bholari bölgesinde hizmete açıldı. Afganistan için Türkiye hem “Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı Özel Emanet Fonu”na katkıda bulundu5 hem de deprem sonrası yardım yolladı.6 Türkiye’nin insani krizlerdeki rolü bu açıdan önceki yıllarla devamlılık göstermektedir.
2022’de Türkiye’nin yeni roller de edindiğini görüyoruz. Türkiye, Ukrayna Savaşı’nda barış görüşmelerine ev sahipliği yaparak diplomatik kanalların açık kalması için uğraştı. Ankara ara buluculuğuyla gerçekleşen esir takasının7 yanı sıra “tahıl koridoru” olarak bilinen girişimle Türkiye hem küresel gıda fiyatlarının istikrara kavuşmasına katkıda bulundu hem de gıda güvenliğinin sağlanması için diplomasiden faydalandı. Bu girişimin ayrıntılı olarak incelenmesi yerinde olacaktır.
Türkiye’nin geçmiş yıllara dayanan önleyici diplomasi deneyimi 2010’da Finlandiya ile birlikte başlatılan “Barış için Ara Buluculuk” inisiyatifine dönüşmüştü. Düzenli yapılan İstanbul Ara Buluculuk Konferanslarıile Türkiye bu konudaki bilgi birikimine katkıda bulunuyordu. Bu defa yapılan ara buluculuk girişimi ise bazı özgünlükler içeriyor. Diğer birçok örneğin aksine tahıl koridorunun gerçekleşmesi için yapılan girişim sadece Ukrayna ve Rusya’yı değil, temel gıda maddeleri etkilendiği için tüm gelişmekte olan ülkeleri özellikle de gıda maddelerinde dışa bağımlı Mısır ve Lübnan gibi ülkeleri ilgilendiren bir konu. Ayrıca pek çok Afrika ülkesi de gıda yardımı için bu koridorun açık kalmasına ihtiyaç duyuyor. Diğer özgünlük ise bu örnekte Türkiye’nin sadece diplomatik bilgi birikimi ve savaşın tarafları Ukrayna ve Rusya ile olan dengeli ilişkilerini değil coğrafi konumunu da uygun bir şekilde kullanmasıdır. Bu şekilde Türkiye küresel gıda güvenliğine sadece bir sağlayıcı olarak değil, bir kolaylaştırıcı olarak da yardımcı oluyor.
Resmî adı “Tahıl ve Gıda Maddelerinin Ukrayna Limanlarından Güvenli Taşınması Girişimi” olan “Karadeniz Tahıl Girişimi” BM’nin marttan itibaren başlayan uyarılarıyla gündeme geldi. Koridor kararlaştırılmadan önce Ukrayna tahılının taşınması için çeşitli seçenekler uluslararası toplum tarafından önerildi. Bu önerilerin arasında uçuşa yasak bölgeye benzer bir askerî uygulamanın yapılması, BM Güvenlik Konseyi kararı alınması, Belarus’tan insani koridor oluşturulması ve Almanya’nın “Tahıl Köprüsü” projesi sayılabilir. Bu seçeneklerin gerçekçi olmadığı zamanla görülmüş olmalı ki BM Nisan sonunda Ukrayna ve Rusya’ya tahıl koridoru planını sundu. Bu süreçte BM ve Türkiye, Rusya ve Ukrayna’nın anlaşabilmesi için yoğun çaba gösterdi.8 Haziran’a gelindiğinde plan netleşmeye başladı ve nihayet 27 Temmuz’da anlaşma imzalandı. Ukrayna gemilerinin denetimi için Rusya, Ukrayna, Türkiye ve BM yetkilerinin görev aldığı ortak koordinasyon merkezi kuruldu. 29 Ekim’de Sivastopol Limanı’na yapılan saldırı sonrası Rusya katılımını durdurduğunu açıklasa da Türkiye’nin çabalarıyla 2 Kasım’da Rusya girişime tekrar katıldı.9 Bu çabalar BM, Avrupa Birliği (AB) ve farklı ülke liderleri tarafından takdir toplayarak Türkiye’nin savaş zamanındaki insani rolünü ortaya koydu.
Yerelleşme Gündemi
2022’nin önemli gelişmelerinden biri de yerelleşme gündemi oldu. Bilindiği gibi insani krizlerde ortaya çıkan ihtiyaçlara ilk cevap verenler yerel ve ulusal kuruluşlar olsa da uluslararası insani sistem birkaç Batılı devlet ve organizasyonun etrafında şekilleniyor. Yerel ve ulusal kuruluşlar sahada ihtiyaçları belirleyip yaraları sararken Batılı aktörler sağladıkları mali kaynaklarla görünür oluyor. Toplumları derinden etkileyen çatışmaların artması ve uzaması, insani yardım sisteminin finansmanındaki sıkıntılar ve dekolonizasyon tartışmalarıyla yoğunlaşan eleştirel perspektifler bir süredir yardım sektörünün hiyerarşik yapısını sorguluyordu. 2016’da İstanbul’un ev sahipliğini yaptığı Dünya İnsani Zirvesi’nde önemli tartışmalardan biri de “yerelleşme” olarak adlandırılan yerel ve ulusal aktörlerin daha güçlü hâle gelmesi oldu. Her ne kadar yerel kuruluşların güçlendirilmesi eskiden beri farklı şekil ve isimlerle insani yardım alanının gündeminde olsa da bu zirvede yerelleşme daha güçlü ve kapsamlı bir şekilde dile getirildi ve “Büyük Uzlaşma (Grand Bargain)” ile büyük donör ve kuruluşlar, insanlara daha fazla yardımı ulaştırma ve sistemin etkililik ve etkinliğini artırma taahhüdünde bulundu. “Büyük Uzlaşma”ya imza veren donör ve kuruluşların artmasıyla çerçeve güncellendi. 2022’de “şeffaflığın artırılması, yerel ve ulusal aktörlere daha fazla destek ve fon sağlanması, ortak ve tarafsız ihtiyaç analizi yapılması, faydalanıcıların karar alma süreçlerine katılması ve raporlama süreçlerinin basitleştirilmesi” başlıklarında çalışmalar somutlaştı. Türkiye’de de 2020’de kurulan “Yerelleşme Savunuculuk Grubu” konuyu sivil toplumun gündeminde tuttu. 2022’de “Yerelleşme Savunuculuk Grubu” bir yandan farklı ülkelerdeki yerelleşme savunucularıyla bağ kurarken10 bir yandan da ülkemizdeki insani yardım alanında çalışan sivil toplum kuruluşlarını, uluslararası örgütleri ve donörleri bir araya getirerek paydaşlar arasında diyalog ortamı oluşturdu. “Yerelleşme Savunuculuk Grubu” üyelerinden Türkiye Mülteci Konseyi (TMK) ise “Büyük Uzlaşı” taahhütlerine ne oranda uyulduğunu görmek ve yerelleşmeyle ilgili sorunları verilere dayalı bir biçimde ortaya koyarak savunuculuğa zemin oluşturmak amacıyla bir araştırma raporu yayımlanmasını sağladı.11 ALNAP tarafından yayımlanan ve Türkiye’den Hayata Destek Derneğinin katkıda bulunduğu bir diğer raporda da yerelleşme konusunda uluslararası karşılaştırmalı bilgiler kamuoyuna sunuldu.12 Bu gelişmeler yerelleşme konusunun küresel insani yardım sisteminin gündeminde kalmaya devam edeceğini ve Suriye krizinde önemli deneyimler elde eden Türkiye sivil toplumunun da yerel bir dinamik olarak meseleyi sahiplendiğini gösteriyor.
1. Vos, R. vd. (2022). COVID-19 and Rising Global Food Prices: What’s Really Happening? https://www.ifpri.org/blog/covid-19-and-rising-global-food-prices-whats-really-happening
Atıf ↑
2. UNHCR. (2022). Situation Ukraine Refugee Situation https://data.unhcr.org/ en/situations/ukraine
Atıf ↑
3. France24. (2022). More than 1,000 Ukrainian Orphans, Foster Children Take Refuge in Turkey https://www.france24.com/en/middle-east/20220618-more-than-1-000-ukrainian-orphans-foster-children-take-refuge-in-turkey
Atıf ↑
4. Shahzad, A., Greenfield, C. (2022). U.N. Chief Urges Support for Flood-Hit Pakistan, https://www.reuters.com/world/asia-pacific/un-chief-visits-areas-pakistan-devastated-by-floods-2022-09-10/
Atıf ↑
5. Independent Türkçe (2022). Türkiye, Afganistan Özel Emanet Fonu’na 3 milyon dolar katkı yapacak https://www.indyturk.com/node/476851/haber/t%C3%BCrkiye-afganistan-%C3%B6zel-emanet-fonuna-3-milyon-dolar-katk%C4%B1-yapacak
Atıf ↑
6. Gündoğmuş, Y. N. (2022). Türk Kızılayın yardımları Afganistan’daki depremzedelere ulaştı. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/turk-kizilayin-yardimlari-afganistandaki-depremzedelere-ulasti/2620937
Atıf ↑
7. Aksan, S. (2022). Esir takası: Türkiye’den başka bir ülke yapamazdı https://www. trthaber.com/haber/gundem/esir-takasi-turkiyeden-baska-bir-ulke-yapamazdi-710573.html
Atıf ↑
8. Birleşmiş Milletler (2022). Secretary-General’s Remarks to the Media on the Black Sea Grain Initiative https://www.un.org/sg/en/content/sg/press-encounter/2022-08-01/secretary-generals-remarks-the-media-the-black-sea-grain-initiative
Atıf ↑
9. Beaumont P., Roth A. (2022). Russia Will Rejoin UN Grain Corridor from Ukraine in Humiliating U-Turn https://www.theguardian.com/world/2022/nov/02/ russia-will-rejoin-un-grain-corridor-from-ukraine-in-humiliating-u-turn
Atıf ↑
10. Can, C. (2022). Türkiye’de Yerelleşme Çalışmaları İçin Güzel Bir Adım Daha Attık STGM | Sivil Toplum Geliştirme Merkezi, https://www.stgm.org.tr/blog/turkiyede-yerellesme-calismalari-icin-guzel-adim-daha-attik.
Atıf ↑
11. Morris, F. ve Bahcecik, S.O. (2022). Funding to Local Actors: Evidence from the Syrian Refugee Response in Türkiye, Development Initiatives ve TMK. https://devinit.org/resources/funding-to-local-actors-syrian-refugee-response-turkiye/
Atıf ↑
12. Obrecht, A. Swithern, S. ve Doherty, J. (2022). 2022 The State of the Humanitarian System. ALNAP. https://sohs.alnap.org/help-library/2022-the-state-of-the-humanitarian-system-sohs-%E2%80%93-full-report-0.
Atıf ↑