Çevre sorunları giderek tüm yaşamın ana gündemini oluşturuyor. Yaşadığımız çağ birçok afetin, krizin, toplumsal sorunun yoğunlaştığı ve giderek daha fazla dayanışmanın, yardımın ve korunmanın gerektiği, bundan sonra daha da fazla gerekeceği bir çağ. Beşte birini geride bıraktığımız bu yüzyılda eski sorunlar derinleşirken yeni ve karmaşık sorunlar da ortaya çıkıyor. Bu kapsamda SARS CoV-2 pandemisi gündemiyle girdiğimiz ve bitirdiğimiz 2021’de çevreyle ilgili duruma bakmaya çalışalım.
İklim Krizi
İklim değişikliği artık “zamanımızın krizi” olarak adlandırılıyor ve bu krizle ilgili 2021’de önemli gelişmeler yaşandı. İklim değişikliğinin etkileriyle tetiklenen bu kriz, Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri’nin deyimiyle “kaybetmekte olduğumuz bir yarış” hâlini almış durumda.1 2021’de bu alanda önemli raporlar yayımlandı, önemli bir zirve gerçekleştirildi, ancak iklim parametrelerinde olumlu yönde değişim görülmedi. Dünya Meteoroloji Örgütü (WMO) tarafından genellikle “on yıllar veya daha uzun süreli iklimsel ortalama durumun ve değişkenliğin istatistiksel olarak anlamlı şekilde farklılaşması” şeklinde tanımlanan iklim değişikliğiyle ilgili son durum, bu örgütün aralıklı raporlarıyla ortaya konuyor. Son rapor da 2021’de yayımlandı ve yılın önemli gelişmeleri arasında yer aldı.2 3 4 Bu raporda mevcut durumla ilgili aşağıdaki bilgiler yer aldı:
Dünyanın ortama sıcaklığı 1850-1900 dönemine göre 1,2°C arttı, dünya ısınmaya devam etti.
Başlıca sera gazları olan karbon dioksit (CO2), metan (CH4) ve azot protoksit (N2O) konsantrasyonları, COVID-19 önlemeleriyle geçici bir düşüşe rağmen artmaya devam etti.
2021 verileri henüz tamamlanmamış olsa da bir önceki yıl şu ana kadar kaydedilen en sıcak üç yıldan biri olarak kayıtlara geçti. Son altı yıl, kayıtlara geçen en sıcak altı yıl oldu. Kuzey kutup dairesinin kuzeyinde kaydedilen en yüksek sıcaklık (20°C) haziranda Rusya Federasyonu Verkhoyansk’ta kaydedildi ve sıcaklık 38,0°C’ye ulaştı.
Deniz seviyelerindeki yükselme eğilimi hızlandı. Okyanuslarda ısı tutma etkisi ve asitleşme artıyor ve okyanusun iklim değişikliğini hafifletme kapasitesini azaltıyor.
Büyük ölçüde hidrometeorolojik tehlikeler ve afetler nedeniyle yaklaşık 9,8 milyon insan yerinden oldu.
Aşırı hava olayları sıklaşmaya devam etti.
2021’de yayımlanan bir diğer önemli rapor, Birleşmiş Milletlerin bağımsız uzmanlardan oluşan kurulu Hükûmetler Arası İklim Değişikliği Paneli (IPCC) tarafından hazırlanan rapordu. Bu yılki rapor İklim Değişikliği 2021: Fiziksel Bilim Temeli başlığını taşıyordu. Raporda sıcaklık artışlarında insan aktivitelerinin etkisi daha çok vurgulanmakta ve iklimin değişimiyle ortaya çıkan bazı etkilerin geri dönüşümsüz olduğunun altı çizilmekteydi. Çeşitli senaryolarla sıcaklık değişiminin incelendiği rapor, emisyonlar en sıkı şekilde azaltıldığında bile ısınmanın 1,5°C olacağı, özellikle metan gazı emisyonlarının endişe verici olduğu konusunda önemli uyarılar içeriyor.5 Dolayısıyla en iyi senaryoda bile dünyanın 1,5°C ısınacağı kesindir. 1,5°C ısınma iklim değişikliği için bir güvenlik eşiği olarak kabul ediliyor ve bu açıdan önemlidir. Peki, şu anda neredeyiz? ABD Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi (National Aeronautics and Space Administration/ NASA) verilerine göre 1880’den bu yana dünyayı 1,18°C ısıtmış durumdayız.6
Hâl böyleyken her yıl toplanan BM İklim Değişikliği Konferansı’nın (COP26) yirmi altıncısı İskoçya’nın Glasgow kentinde gerçekleştirildi. Bu zirve de 2021’in iklim ve çevre olayları açısından önemli başlıklarından biriydi. Zirve, özellikle kömür kullanımının aşamalı azaltılması ve gelişmekte olan ülkelere daha fazla ekonomik destek sağlaması gibi konular açısından önemli olsa da öncesindeki yükselen umut dolu havaya çok da karşılık veremedi.
Ormansızlaşma ve Orman Yangınları
2021, bir yandan 2020’ye dair çevreyle ilgili bilgilerin de ortaya konması açısından önemliydi. Bu bilgilerden biri de dünyanın ormanlarını yok etmeye devam ettiğimizdi. Tropik bölgelerdeki orman kaybının %12 arttığını, 12 milyon hektardan fazla (yaklaşık İsviçre büyüklüğünde bir alan) tropikal ormanın yok edildiğini öğrendik.7 Ormansızlaşma birçok olumsuz etkisinin yanı sıra özellikle pandemilerin sıklaşması anlamında önemli bir çevre başlığını oluşturuyor.
İklim krizinin etkisiyle sıklaşan orman yangınları ülkemizde de ciddi etkiler yaptı. Avrupa Orman Yangınları Bilgi Sistemi (European Forest Fire Information System/ EFFIS) verilerine göre 2021’de Türkiye’de yangınlar nedeniyle kaybedilen ormanlık alan 178 bin hektar oldu. Bu kaybın %70’i (124 bin hektar) yaz dönemi Antalya ve Muğla’da yaşanan yangınlarda gerçekleşti.8 İklim krizinin etkileriyle orman yangınlarının daha sık, büyük ve yoğun olması bekleniyor. Özellikle son yıllarda dünyanın farklı bölgelerinde görülen büyük yangınlar “Orman yangınları artık yeni normalimiz mi?” sorusunu gündeme getiriyor.9
Müsilaj
2021’in Türkiye için önemli bir çevre konusu da belki de çoğumuzun ilk kez duyduğu “müsilaj” veya deniz salyası/ deniz sümüğü/ deniz karı olarak adlandırılan durumdu. Marmara Denizi’nde bir ekosistemin çöküşünü izledik. Etkili farklı faktörler olsa da iklim değişikliği ve kentsel altyapı, çevre politikası, kentleşme dinamikleriyle birlikte atık yönetiminin bu sürecin odağında olduğunu gördük. Başta Marmara Bölgesi olmak üzere kıyı alanlarındaki kentlerde müsilaj gelişiminde önemli yeri olan azot ve fosforun giderilmesi açısından ileri arıtma yapan atık su arıtma tesislerinin ne kadar önemli olduğu ve bu konuda ciddi eksiklik olduğu görüldü.10
Hava Kirliliği
2021’in önemli gelişmelerinden biri Dünya Sağlık Örgütünün (DSÖ)hava kirliliğiylehava kalitesi rehberindeki sınır değerleri güncellenmesi oldu. İklim değişikliğiyle birlikte insan sağlığı için en büyük tehditlerden biri olarak tanımlanan hava kirliliğinin yılda yedi milyon kişinin erken ölümüne neden olduğunu belirten DSÖ, yeni rehberinde altı kirleticinin (partiküler madde 10 ve 2.5, ozon, nitrojen dioksit, kükürt dioksit, karbon monoksit) sınır değerlerinde düzenlemeler yaptı ve sınırı aşağıya çekti.11
Hava kirliği konusunda her yıl Kara Rapor başlığıyla yayımlanan önemli bir rapor 2021’de de yayımlandı ve veriler Türkiye’de hava kirliliği sorununun boyutunu bir kez daha gözler önüne serdi. Raporda 42 ilde kanserojen olan ince partikül (PM2.5) ölçümlerinin yeterli düzeyde yapılmadığına, partikül madde değerlerinin (PM10) yeterli veri alınabilen 72 ilden 45’inde ulusal sınır değerlerinin üzerinde olduğuna, DSÖ sınır değerleriyle karşılaştırıldığında ise sadece iki ilde hava kalitesinin uygun bulunduğuna dikkat çekildi.12
Maden Atık Havuzu Sorunları
2021’in sonlarında Türkiye’de peş peşe iki önemli çevre sorununa yol açan olay yaşandı. Giresun’un Şebinkarahisar ilçesinde bulunan bir kurşun-çinko-bakır madeninin atık havuzları patladı ve bu havuzlarda cevher zenginleştirmede kullanılan kimyasal maddeler içeren çamurlar dereye boşalarak çevredeki köyü etkiledi ve kimyasal madde muhtevalı çamur Kelkit Çayı üzerinde bulunan Kılıçkaya Barajı’na ulaştı. Balıkesir’in Ayvalık ilçesine bağlı bir köyde işletilen demir madeninin atık depolama alanı da aynı yıl içinde ikinci kez çöktü ve atıklar yakındaki Madra Barajı’na ulaştı. Her iki konuda da bölgede incelemeler ve değerlendirmeler devam ediyor ancak ciddi halk sağlığı tehdidi oluştuğu dikkati çekiyor.13
COVID-19 pandemisinin etkisinin sürdüğü ve çevre açısından da başta yoksulluk ve beslenme sorunlarının derinleşmesi gibi sosyal çevre sorunları ve plastik atıklar olmak üzere yeni yüklerin oluştuğu 2021, çevre açısından önceki yıllardan çok farklı bir mahiyette olmayacak şekilde zorlu geçti. 2021; iklim krizinin etkilerinin daha çok görüldüğü, ekosistemlerin tahribatı, biyoçeşitlilik kaybı ve ormansızlaşma gibi gezegenin geleceğini tehdit eden başta hava kirliliği, atıklar, su krizi gibi halk sağlığı sorunlarının etkilerini daha çok gösterdiği bir yıl oldu. Eşitsizlikler arttı, daha iyi bir çevrede yaşayabilmek için zaman azaldı.
1. UN (2021 7Aralık). The climate crisis – A race we can win https://www.un.org/en/un75/climate-crisis-race-we-can-win
Atıf ↑
2. WMO. (2021 7 Aralık). Climate. https://public.wmo.int/en/about-us/frequently-asked-questions/climate#:~:text=Climate%20change%20refers%20to%20a,(typically%20decades%20or%20longer)
Atıf ↑
3. WMO. (2021 10 Aralık). State of the global climate 2020 (WMO-No. 1264) https://library.wmo.int/index.php?lvl=notice_display&id=21880#.Yb4kgslBzIW
Atıf ↑
4. WMO. (2021 11 Aralık). State of climate in 2021: Extreme events and major impacts https://public.wmo.int/en/media/press-release/state-of-climate-2021-extreme-events-and-major-impacts
Atıf ↑
5. Yeşil Gazete. (2021 9 Ağustos). Dünyanın merakla beklediği ıpcc raporu açıklandı. https://yesilgazete.org/tum-dunyanin-merakla-bekledigi-ipcc-raporu-aciklandi/
Atıf ↑
6. NASA. (202111 Aralık). Climate. https://climate.nasa.gov/
Atıf ↑
7. WRI. (2021 16 Aralık). Forest pulse: the latest on the world’s forests https://research.wri.org/gfr/forest-pulse
Atıf ↑
8. Greenpeace. (2021 13 Ağustos). Madalyonun tek yüzü: İklim krizi ve 2021 Türkiye orman yangınları. https://www.greenpeace.org/turkey/blog/madalyonun-tek-yuzu-iklim-krizi-ve-2021-turkiye-orman-yanginlari/
Atıf ↑
9. UN Enviorenment Programme. (2020 16 Ocak). Are “megafires” the new normal? https://www.unep.org/news-and-stories/story/are-megafires-new-normal
Atıf ↑
10. Yavuz C. I. (2021 15 Haziran). Müsilaj üzerine-I. http://cevresagligi.org/musilaj-uzerine-i-cavit-isik-yavuz/
Atıf ↑
11. WHO. (2021 22 Eylül). New WHO global air quality guidelines aim to save millions of lives from air pollution. https://www.who.int/news/item/22-09-2021-new-who-global-air-quality-guidelines-aim-to-save-millions-of-lives-from-air-pollution
Atıf ↑
12. Temiz Hava Hakkı Platformu (2021). Kara rapor 2021. hava kirliliği ve sağlık etkileri. https://www.temizhavahakki.com/wp-content/uploads/2021/09/KaraRapor2021.pdf
Atıf ↑
13. HASUDER. (2021 16 Aralık). Ülkemiz her gün yeni bir çevre felaketi ile karşı karşıya bırakılıyor. https://hasuder.org.tr/ulkemiz-her-gun-yeni-bir-cevre-felaketi-ile-karsi-karsiya-birakiliyor
Atıf ↑