En geniş perspektiften ele alındığında insani diplomasi, insan güvenliğine dair sorunlara her hâlükârda ve öncelikle insanı merkeze alan çözümler üretme adına uluslararası düzeyde sarf edilen çabalara karşılık gelmektedir. Bir başka ifadeyle insani sorunlara insan odaklı yaklaşılarak çözüme yönelik araçların kullanımı konusunda karar vericilerin, alandaki tüm aktörlerin ikna edilmesine ve harekete geçirilmesine yönelik süreçlerin tamamı insani diplomasi olarak değerlendirilebilir.
İnsani diplomasi uygulama süreçleri, araçları ve aktörleri itibarıyla resmî diplomatlar eliyle yürütülen dış politika pratiklerinden yani geleneksel diplomasiden epeyce farklıdır. Bununla birlikte her iki diplomasi kendi kulvarında ilerler ve birbirinin zıddı veya alternatifi değil tamamlayıcısıdır. İnsani diplomasi bu anlamda, doğrudan devlet çıkarları yanında temel insani değerleri önceleyen uygulamalar yoluyla uluslararası politika yapım sürecinde önemli bir açığı kapatmaktadır. Bunun yanında insan odaklı ve insan hakları temelli olmasına bağlı olarak insani diplomasinin uluslararası politikada meşruiyet düzeyinin en yüksek faaliyet alanlarından biri olduğu söylenebilir. Tüm bu nitelikler göz önünde bulundurulduğunda insani diplomasinin etkili bir yumuşak güç kaynağı ve gerçek bir dış politika aracı olduğu tartışmasızdır.
İnsani diplomasi kavramı insani yardım ya da insan hakları savunuculuğu gibi kavramları çağrıştırsa da sadece bunlardan ibaret değildir, daha fazlasıdır. İnsani diplomasi yerine göre bu kavramları içermekle birlikte farklı ve çok daha geniş bir çerçevede anlam bulur. İnsani diplomasi uygulamalarının belli ölçüde merkezinde yer alan insani yardım kavramı; afet, yoksulluk, kuraklık, açlık, savaş vb. nedenlerle hayati tehlike başta olmak üzere kendi imkân ve inisiyatifleriyle üstesinden gelemeyecekleri çeşitli zorluklara maruz kalan ve yardıma muhtaç hâlde bulunan insanların öncelikle hayatta kalmalarını, güvenliklerini, acılarının hafifletilmesini ve nihayet sorunların kalıcı çözümünü sağlamaya yönelik her türden faaliyetleri içerir.
İnsani diplomasi dendiğinde ise insani kriz olarak nitelendirilebilecek doğa veya insan kaynaklı her türlü sorun karşısında insan hayatı ve onurunun korunması için ilk planda acil insani yardımların gerçekleştirilmesi, devamında da rehabilitasyon ve kalıcı iyileşmenin sağlanması adına uluslararası iş birliğine yönelik insani faaliyetler akla gelir. Bu evrede sivil toplum kuruluşları başta olmak üzere sivil aktörlerin ön planda olduğu söylenebilir. Özellikle insani trajedilerin çok daha görünür olduğu savaşlar/ iç savaşlar söz konusu olduğunda sivillerin kurtarılması ve korunması yanında çatışan taraflar arasında diyaloğun kurulması, ara buluculuk girişimleri, geçici yahut kalıcı ateşkes anlaşmaları ve barışın tesisi gibi konularda ortaya konan çabalar da insani diplomasinin doğrudan “politik” alana ilişkin boyutuna karşılık gelmektedir. Bu evrede de asli unsur olarak devlet ve devlet üstü kurumlar nezdinde resmî aktörlerin ön planda olduğu görülür.
Hem sivil hem de resmî aktörler eliyle ve genellikle iş birliği içinde yürütülen insani diplomasinin uluslararası insani yardımlar -ve kalkınma yardımları- ile barış inşası faaliyetleri olmak üzere temel iki aracından bahsedilebilir. Bir başka ifadeyle -ne kadar çeşitlenirse çeşitlensin- insani diplomasi faaliyetlerinin her birini insani yardımlar ve barış inşasıyla ilişkilendirmek mümkündür.
Türkiye’nin 2022 içinde resmî ve sivil aktörler eliyle yürüttüğü insani diplomasi faaliyetlerine yukarıda yer verilen açıklamalar bağlamında değinmek daha anlamlı olacaktır. Bu çerçevede yıl içinde doğa ve/veya insan kaynaklı sorunlara yönelik faaliyetleri ayrı ayrı ele almak gerekirse doğa kaynaklı afetlerin yol açtığı insani krizler karşısında yapılanlara Afganistan’da meydana gelen deprem ve Pakistan’da yaşanan selin ardından Türkiye’nin insani yardım hamleleri örnek verilebilir. İnsan kaynaklı krizlerden bahsedildiğinde ise kuşkusuz Rusya-Ukrayna Savaşı’nın yol açtığı insani sorunlara yönelik çözüm arayışları öne çıkacaktır. Söz konusu üç insani soruna ilişkin insani diplomasi niteliğindeki faaliyetlere kısaca değinerek tabloyu somutlaştırmak mümkündür.
Afganistan Depremi
Haziran 2022’de Afganistan’da meydana gelen ve binden fazla kişinin hayatını kaybettiği, 2.000’e yakın yaralının olduğu depremin ardından başta AFAD olmak üzere Türk Kızılay, İHH gibi uluslararası bilinirlik düzeyi yüksek insani yardım kuruluşlarının son derece hızlı bir şekilde bölgeye intikal ederek yaraları sarmaya çalıştığı görülmüştür.
AFAD ekipleri derhâl bölgeye ulaşarak depremin en etkili olduğu Paktika vilayetinin Giyan ilçesinde evleri yıkılan veya hasar gören 250 aileye gıda yardımı gerçekleştirmiştir.1 Ayrıca yerinde tespitler sonucunda çadır kurulması, battaniye, yatak, gıda ve hijyen malzemeleri dâhil çeşitli yardımların planlaması yapılarak TCDD Taşımacılık AŞ Genel Müdürlüğü ve AFAD koordinasyonunda 10 ayrı sivil toplum kuruluşunun katkılarıyla organize edilen 6 grup hâlindeki “İyilik Treni” 24 Ağustos 2022’de Ankara Gar’dan Afganistan’a gönderilmiştir.2
Türk Kızılay, bölgedeki delegasyonunda görev yapan ekiplerini depremzedelerin ihtiyaçları için seferber ederek Afgan Kızılay koordinasyonunda bölgeye ilk etapta 500 aile için gıda kolisi ulaştırmıştır. Depremde yaralananlara da hastanede destek olan Türk Kızılay ekipleri, ihtiyaç tespitlerinin ardından depremzedeler için gıda ve gıda dışı yardım malzemeleri sevkiyatlarıyla acil insani yardım faaliyetlerine devam etmiştir.3
İHH Afganistan Temsilciliği derhâl harekete geçerek ilk olarak 1.500’den fazla depremzedeye sıcak yemek dağıtımı gerçekleştirmiştir. Bunun yanında çadır, battaniye ve diğer yardım malzemeleri temin ederek yardımlarını sürdürmüştür.4
Pakistan’da Yaşanan Sel Afeti
Pakistan’da aşırı yağışların yol açtığı selin ardından insani yardım amacıyla bölgeye intikal eden ilk ülke yine Türkiye olmuştur.
AFAD ve Türk STK’ların iş birliğiyle yürütülen yardım faaliyetleri çerçevesinde 7.500 tonun üzerinde yardım malzemesi Pakistan’a gönderilmiştir. İlk etapta 34 bin 452 aile tipi çadır, 442 bin 892 gıda ve hijyen kolisi, 3 milyona yakın tıbbi malzeme, 43 binden fazla barınma malzemesi, 10 bin mutfak, 50 binden fazla giyim malzemesi, 2 büyük mobil sağlık ünitesi ve 50 bottan oluşan yardım malzemeleri felaketin etkili olduğu bölgelere ulaştırılmıştır. AFAD ekipleri tarafından 21 farklı bölgede 28 bin 808 çadır kurularak buralarda yaşayan 180 bine yakın insana geçici barınma imkânı sağlanmıştır.5
Türk Kızılay, afetin en çok etkilediği Belucistan, Sind, Gilgit-Baltistan, Pencap ve Keşmir bölgelerinde selin ilk saatlerinden itibaren harekete geçerek gerek Pakistan’da yerelden temin ettiği yardım malzemeleri gerek kara yolu ile Türkiye’den gönderdiği yardımlar gerekse AFAD koordinasyonunda hazırlanan “İyilik Treni” ve kargo uçaklarına yerleştirdiği insani yardım malzemeleriyle Pakistan’ın yaralarının sarılmasına destek olmuştur.6 İlerleyen birkaç ay boyunca Türk Kızılay gıda, giyim, hijyen ve barınma ihtiyacına yönelik yardımlarına devam etmiştir.
İHH selden etkilenen binlerce aileye ilk andan itibaren sıcak yemek, gıda kolisi, giyim ve hijyen malzemeleri, battaniye, cibinlik, su filtresi, sağlık hizmeti ve ilaç tedariki gibi acil ihtiyaç duyulan konularda aktif roller üstlenerek yardım faaliyetlerinde bulunmuştur.
Rusya-Ukrayna Savaşı
Yukarıda kısaca değinilen iki olgu, insani diplomasi araçlarından “uluslararası insani yardımlara” örneklik ederken Rusya-Ukrayna Savaşı’nın yol açtığı çok boyutlu insani sorunların çözümüne yönelik faaliyetlerse hem “uluslararası insani yardımlar” hem de “barış inşası” konusunda Türkiye’nin öncü rolünü gözler önüne sermiştir. 24 Şubat 2022’de Rusya’nın Ukrayna’da önceden belirlediği hedeflere yönelik hava ve füze saldırılarıyla başlayan savaş bir anda pek çok meseleyi gölgede bırakarak uluslararası siyasetin en önemli gündemi hâline gelmiştir. Savaşın en başından itibaren Türkiye’nin tutumu son yıllarda güçlü bir şeklide ve sıkça vurgulanan “Girişimci ve İnsani Dış Politika” anlayışı çerçevesinde gelişmiştir.
Uluslararası İnsani Yardımlar
Diğer tüm insani kriz durumlarında olduğu gibi Rusya’nın saldırılarından etkilenen sivillerin kurtarılması ve korunmasında Türk resmî ve sivil insani yardım kuruluşlarının ön planda olduğu görülmüştür. Bu konuda yine aynı kurumların faaliyetleri örnek olarak verilebilir.
Savaşın başlamasını takip eden birkaç gün içinde Ukrayna halkının acil insani ihtiyaçlarını karşılamak için AFAD koordinasyonunda ilgili kurum, kuruluş ve STK’ların desteğiyle hazırlanan insani yardım malzemeleri, Ukrayna halkına ve bölgedeki Türk vatandaşlarına ulaştırılmıştır. Ukrayna’nın Romanya sınırı, Polonya ile Moldova’da AFAD ekibi tarafından oluşturulan alanda günlük yaklaşık 10 bin kişiye beslenme desteği sunulmuştur.7
Türk Kızılay, Ukrayna Kızılhaçı’nın yardım talebine istinaden Ukrayna İnsani Yardım Operasyonu başlatmıştır. İlk andan itibaren Ukrayna’ya ve komşu ülkelere konuşlanan Kızılay ekipleri tarafından operasyon paydaşlarıyla birlikte hem ülke içinde hem de tahliye ve göç güzergâhlarında bulunan mağdur sivillerin sağlık, barınma, korunma, gıda ve hijyen ihtiyaçlarına yönelik insani yardımlar ulaştırılmıştır. İlerleyen süreçte yardımlar artarak devam etmiştir.8
Ukrayna’da acil insani ihtiyaçların karşılanması için harekete geçen İHH tarafından bombardıman altındaki Kiev’de yaşayan sivillere ve komşu ülkelere sığınan mültecilere ekmek, sıcak yemek, gıda kolisi, battaniye gibi insani yardım malzemeleri temin edilerek destek sağlanmıştır.9
Barış İnşasına Yönelik Faaliyetler
Barış inşası çalışmaları çok boyutludur ve uygulamada; devletler arasında barışın tesis edilmesi, devlet içi aktörler arasındaki sorunların çözümü, terörizmle mücadele gibi farklı kategorilerde ve etkileşim düzeylerinde gerçekleşebilir. Bununla birlikte barış inşası süreçleri her durumda çatışan veya bünyesinde çatışma potansiyeli barındıran tarafların karşılıklı iletişim ve temaslarını zorunlu kılar. Resmî ve sivil insani diplomasi aktörlerinin üstlendiği barış elçiliği, ara buluculuk rolleri ve daha önemlisi çatışmalara kaynaklık eden siyasi, askerî, ekonomik vb. koşulların bertaraf edilmesi adına karar vericileri ve kanaat önderlerini ikna edip harekete geçirmeye ilişkin tüm faaliyetler bu çerçevede değerlendirilebilir.
Savaşın önce ateşkes sonra ardından kalıcı ve adil bir barış anlaşmasıyla sonlandırılmasına yönelik çalışmalar 2022 boyunca Türkiye’nin öncelikli dış politika gündemi hâline gelmiştir. Türkiye hem Rusya hem de Ukrayna’yla doğrudan lider düzeyinde görüşebilen az sayıda ülkeden biri olmuş, bu sayede savaşın başından itibaren iki ülke arasındaki müzakerelerde ara buluculuk ve kolaylaştırıcılık rolünü üstlenerek barış inşası adına başarılı sonuçlar elde etmiştir.
Türkiye, savaş bütün şiddetiyle devam ederken Antalya Diplomasi Forumu’nda 10 Mart’ta Rusya ve Ukrayna Dışişleri Bakanlarını bir araya getirmiştir. Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu’nun da katılımıyla üçlü formatta gerçekleştirilen toplantı sayesinde taraflar arasında ilk doğrudan siyasi temas sağlanmıştır. Ardından 29 Mart’ta teknik heyetler İstanbul’da tekrar bir araya gelmiş ve müzakerelerde önemli ilerlemeler kaydedilmiştir. Bu iki toplantının ilerleyen süreçte yürütülen ateşkes ve barış müzakerelerine temel teşkil ettiği söylenebilir.
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın liderler düzeyinde yürüttüğü yoğun diplomatik girişimler yanında dışişleri ve millî savunma bakanları nezdinde kurulan üçlü temaslar sayesinde hem mevcut hem de potansiyel insani krizlerin önüne geçmek mümkün olmuştur. Bu bağlamda;
- Sivillerin sıcak çatışmaların yaşandığı bölgelerden tahliyesine yönelik insani koridorun açılması,
- Çatışma bölgeleri başta olmak üzere her iki ülkede yaşayan Türk vatandaşlarının güvenli bir şekilde Türkiye’ye getirilmesi,
- Savaşan taraflar dışında kıtalar arası boyutta çok geniş bir coğrafyada olası gıda krizlerini önlemeye hizmet eden Tahıl Koridoru Anlaşması’nın imzalanıp uygulamaya geçirilmesi ve zaman zaman ortaya çıkan sorunların liderler düzeyinde doğrudan görüşmeler yoluyla giderilmesi,
- Ara buluculuk ve kolaylaştırıcılık girişimleri sayesinde Rusya ile Ukrayna arasında büyük çaplı esir takaslarının yapılması,
- Avrupa’nın en büyük nükleer enerji santrali olan Zaporijya Nükleer Santralinin çatışmalardan korunması için Rus nükleer şirketi Rosatom ile Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı arasındaki görüşmelerin İstanbul’da gerçekleştirilmesi10
gibi diplomatik faaliyetlerin her biri Türkiye’nin barış inşası çerçevesinde yürüttüğü insani diplomasi uygulamaları olarak kabul edilmek durumundadır.
Sonuç olarak yukarıda zikredilen örnek olaylar karşısında sergilediği performans göz önünde bulundurulduğunda Türkiye’nin insani diplomasi yeteneğini giderek güçlendirdiği ve bu sayede uluslararası sistem içinde insan odaklı dış politikasıyla gerçek bir değer üretmeyi başardığı söylenebilir.
1. Anadolu Ajansı (2022). AFAD’dan depremden etkilenen 250 Afgan aileye gıda yardımı https://www.aa.com.tr/tr/dunya/afaddan-depremden-etkilenen-250-afgan-aileye-gida-yardimi/2633008
Atıf ↑
2. AFAD (2022 24 Aralık). Kardeş ülke Afganistan’a 6. Grup iyilik trenleri uğurlandı https://www.afad.gov.tr/kardes-ulke-afganistana-6-grup-iyilik-trenleri-ugurlandi
Atıf ↑
3. Türk Kızılay (2022). Kızılay Afganistan’daki Ekipleriyle Depremzedelere Yardım Ediyor https://www.kizilay.org.tr/Haber/HaberDetay/6936
Atıf ↑
4. İHH (2022). Deprem sonrası Afganistan’a acil yardım https://ihh.org.tr/haber/ deprem-sonrasi-afganistana-acil-yardim
Atıf ↑
5. Anadolu Ajansı (2022). AFAD, Pakistan’a 7 bin 500 tonun üzerinde insani yardım malzemesi gönderdi https://www.aa.com.tr/tr/gundem/afad-pakistana-7-bin-500-tonun-uzerinde-insani-yardim-malzemesi-gonderdi/2709439
Atıf ↑
6. Türk Kızılay (2022). Pakistanlı selzedeler Kızılay çadırlarına yerleşmeye başladı https://www.kizilay.org.tr/Haber/HaberDetay/7045
Atıf ↑
7. AFAD (2022). Türkiye’den Ukrayna halkına yardım eli https://www.afad.gov.tr/ turkiyeden-ukrayna-halkina-yardim-eli
Atıf ↑
8. Türk Kızılay (2022). Ukrayna’ya insani yardım https://www.kizilay.org.tr/Bagis/ BagisYap/284/ukrayna-ya-insani-yardim
Atıf ↑
9. İHH (2022). İHH’dan Ukrayna’ya insani yardım https://ihh.org.tr/haber/ihhdan-ukraynaya-insani-yardim
Atıf ↑
10. T.C. Dışişleri Bakanlığı (2022). 2023 yılına girerken girişimci ve insani dış politikamız https://www.mfa.gov.tr/site_media/html/2023-yilina-girerken-girisimci-ve-insani-dis-politikamiz.pdf. s.13-15
Atıf ↑