Türkiye’de 2021’de göç konusunda gözlemlenen durum ve olgular düzenli göç, düzensiz göç, uluslararası koruma ve sosyal uyum alt başlıklarında değerlendirilebilir. Bu yazı 1 Ocak-30 Aralık 2021 arası Türkiye’de insan hareketliliği konusunda temel konuları kısaca incelemektedir.
Türkiye göç alanında 2014’ten bu yana dünyada en çok mülteci barındıran ülke statüsündedir ve bu konumunu 2021’de de korumuştur.1 COVID-19 pandemi sürecinin etkisinde geçen 2021’de göç alanındaki gelişmeler açısından altı çizilmesi gereken en önemli konu; Türkiye’nin uluslararası kurum ve kuruluşlar, sivil toplum kuruluşları ve belediyelerle iş birliği ve koordinasyon içinde özellikle “Geçici Koruma” kapsamında barındırdığı Suriyeli topluluğun sağlık, eğitim ve çalışma yaşamı alanlarında hizmetlere erişimine ilişkin sürekliliği sağlamaya eksikleri ve güçlü yönleriyle devam etmesidir.
2022’de dikkat çeken bir diğer konu ise Türkiye’de göç yönetişimi alanında bu yılın önemli bir kurumsal değişikliğin deneyimlendiği yıl olmasıdır. 31 Nisan 2013’te 6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu’nun yürürlüğe girmesiyle kurulan ve 2014’ten beri merkezde ve taşrada teşkilatlanan T.C. İçişleri Bakanlığı Göç İdaresi Genel Müdürlüğü, 29 Ekim 2021 tarihli Resmî Gazetede yayımlanan Bazı Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinde Değişiklik Yapılması Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesiyle “T.C. İçişleri Bakanlığı Göç İdaresi Başkanlığı” olmuştur.2 T.C. İçişleri Bakanlığı Göç İdaresi Başkanlığı, göç idaresine ilişkin mevzuatın geliştirilmesi ve idari kapasitenin gelişmesi amacıyla mevzuata uygun ve Cumhurbaşkanlığının politikaları doğrultusunda çalışmalarını merkez, taşra ve yurt dışı teşkilatlarından oluşarak yürütecektir. Göç İdaresi Başkanlığının temel sorumluluk alanlarının teşkilatlanması düzensiz göçle mücadele ve sınır dışı işleri, uluslararası koruma, uyum ve iletişim, yabancılar ve yönetim hizmetleri şeklinde yapılandırılmıştır. Taşra teşkilatı açısından “İl Göç İdaresi Müdürlüğü, İlçe Göç İdaresi Müdürlüğü, İl ve İlçe Göç Koordinasyon Kurulu” şeklinde kurgulanan bir yapı mevcuttur. Yurt dışı teşkilatında da “Göç Müşavirliği ve Göç Ataşeliği” yer almaktadır. Uyum ve İletişim Genel Müdürlüğünün sorumluluk alanları; uyum faaliyetleri, iletişim, kamu kurumlarıyla iş birliği ve koordinasyon, sivil toplum ve yabancı topluluklarla ilişkiler, göç politika ve projeleridir. Uluslararası Koruma Genel Müdürlüğünün sorumluluk alanları; uluslararası koruma, geçici koruma, yeniden yerleştirme ve gönüllü geri dönüş, menşe ülke araştırmaları ve insan ticareti mağdurlarını koruma şeklinde belirlenmiştir. Yabancılar Genel Müdürlüğü de ikamet izinleri, vize, sınır kapıları yabancı işlemleri, Türk ve akraba topluluklara ilişkin konulara odaklanmaktadır. Düzensiz Göçle Mücadele ve Sınır Dışı İşleri Genel Müdürlüğünün çalışma alanları da sınır dışı işlemleri, kamu güvenliği ve giriş yasakları, düzensiz göçmen izleme, geri gönderme merkezlerinin yönetimidir.3
Kamu idaresi açısından Türkiye’de göç konusunda süreçleri yönlendiren en önemli kurumsal mekanizmaların başında “Göç Kurulu” gelmektedir. Türkiye’nin yabancılara ilişkin göçle ilgili stratejilerinin belirlenmesi, koordinasyon ve uygulamanın takibinden sorumlu Göç Kurulu, 21 Kasım 2018’den beri İçişleri Bakanı başkanlığında toplanmaktadır.4 Göç Kurulu, 15 Eylül 2021’de toplanmış ve görevlerine ilişkin göç strateji belgesi hazırlanması, Türkiye’nin Uyum Strateji Belgesi ve Eylem Planının kabulü, farklı kurullarda ikamet izinlerine ilişkin konularda düzenlemeler hususunda kararlar alınmasıyla Türkiye’nin göç alanındaki mevcut durumunun Göç Eylem Planı kapsamında sunulmasını kapsayan çalışmalar yapmıştır.5
Göç alanında Türkiye’nin gerçekleştirmeyi planladığı hedefler 2019-2023 Göç İdaresi Başkanlığı Stratejik Planında sıralanmaktadır.6 Bu bakımdan göç alanında öncelikli alanlar yönetilebilir düzenli göç, düzensiz göçle mücadele, etkin uluslararası koruma mekanizması, insan ticaretiyle mücadele ve mağdurların korunması, karşılıklı uyum ve iletişimle güçlü kurumsal kapasite şeklinde belirlenmiştir. COVID-19 pandemi sürecinin aşılanma konusundaki ilerlemelerle birlikte Göç Stratejik Planının hedeflediği çalışmalarda performans değerlendirmeleri birçok alanda amaç ve hedeflerin gerçekleşmeye devam ettiğine işaret etmektedir.7
Türkiye’de göç idaresi alanındaki çalışmaların, stratejilerin ve uygulamaların önemi ve kapsamı insan hareketliliğine ilişkin 2021 verilerinin irdelenmesiyle daha da netleşmektedir. Göç İdaresi Başkanlığı tarafından yayımlanan ikamet izinleri istatistikleri Türkiye’de ikamet izniyle bulunan yabancıların sayısını 2020 için 886.653 olarak paylaşırken 30 Aralık 2021 itibarıyla 1.311.633 (963.562 kısa dönem ikamet izni, 117.071 öğrenci ikamet izni, 89.752 aile ikamet izni, 141.248 diğer) olarak tespit etmiştir. İkamet izniyle Türkiye’de bulunan yabancıların en yoğun bulunduğu iller İstanbul (692.007), Antalya (125.376) ve Ankara (101.151) şeklindedir. Kısa dönem ikamet izniyle Türkiye’de yaşayan yabancılar en çok Irak, Türkmenistan ve Suriye uyruklarına tabidir.8 İkamet izinleriyle ilgili süreçler bakımından Şubat 2021’de İkamet İzni İşlemlerinin Yürütülmesine Dair Yetkili Aracı Kurumlar Yönetmeliği yayımlanmıştır.9
2021’de Türkiye’de insan hareketliliği alanında gündemin ön sıralarında yer alan bir diğer husus da düzensiz göç konusudur. Bu bağlamda 2020’de yakalanan düzensiz göçmen sayısı 122.302 iken 30 Aralık 2021 itibarıyla bu sayı 162.371’dir. Yakalanan düzensiz göçmenlerin en yoğun olduğu uyruklar sırasıyla Afganistan, Suriye ve Pakistan’dır.10 Göçmen kaçakçılığıyla mücadele çalışmalarında da 2020’de 4.282 vakadan 2021’de 7.762 vakaya ulaşılmıştır. Özellikle Afganistan’dan Türkiye’ye yönelen yoğun göç dalgasıyla ilgili tartışmalar 2021’de düzensiz göçle ilgili Türkiye’nin genel tutumu konusunda insan odaklı yaklaşımın irdelenmesine sahne olmuştur. 2021 boyunca birçok düzensiz göçmen kurtarma operasyonları gerçekleştirilmiştir.11 Ağustos 2021’de yoğunlaşan Afgan göçüyle ilgili durumu değerlendirirken Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan tarafından vurgulanan yaklaşım göç konusunun ele alınışının “hem insani hem stratejik bir mesele” oluşu yanında Türkiye’nin geliştireceği politikaların “kendi toplumsal huzurunu bozacak, ekonomisine yeni yükler getirecek ve hatta yeni güvenlik sorunları oluşturmasına mahal vermeyecek” biçimde geliştirilmesi gerektiği yönündedir.12 Türkiye’nin, Doğu Akdeniz Bölgesi’nde göç yönetimindeki önemli bir aktör oluşu Avrupa Birliği 19 Ekim 2021 İlerleme Raporunda da ifade edilmiştir.13
Türkiye’de yaşayan geçici koruma kapsamındaki Suriyelilerin sayısı 2020’de 3.641.370 iken 30 Aralık 2021 itibarıyla 3.736.799’dur. Geçici koruma kapsamındaki Suriyeliler yoğunlukla İstanbul, Gaziantep ve Hatay’da yaşamaktadır. Beş ildeki (Adana, Hatay, Kahramanmaraş, Kilis, Osmaniye) yedi barınma merkezinde yaşayan geçici koruma kapsamındaki Suriyeli sayısı ise 51.4711’dir. 2014’ten beri sürdürülen Suriyelilerin üçüncü ülkelere yerleştirilmeleri çalışmalarında 2021’de 18.092 kişinin en çok sayıda yeniden yerleştirildiği ülkeler sırasıyla Kanada (8.809), ABD (4.096) ve İngiltere (2.567) şeklindedir. Bire bir formülü kapsamında ülkeden çıkış yapan Suriyelilerin de sayısı 31.616’ya ulaşmıştır.14
2021, Türkiye’de bulunan geçici koruma kapsamındaki Suriyelilerle ilgili çalışmalarda dönüm noktası teşkil eden 18 Mart 2016 Avrupa Birliği-Türkiye Mutabakatının yenilenmesiyle ilgili tartışmaların da ön planda olduğu bir yıldır.15 Türkiye’deki Sığınmacılar için Mali Yardım Programı (FRIT) kapsamında yapılan çalışmalar için ayrılan finansal kaynak konusunda Kasım 2021’de ilerlemeler sağlanmıştır.16
Türkiye, 19 Mart 2009’da Avrupa Konseyi İnsan Ticaretine Karşı Eylem Sözleşmesini imzalamış ve sözleşme 1 Eylül 2016’da yürürlüğe girmiştir.17 Bu alanda Dünya İnsan Ticaretiyle Mücadele Günü kapsamında 29-30 Temmuz 2021’de İnsan Ticaretiyle Mücadele Zirvesi gerçekleştirilmiştir. İnsan ticaretiyle mücadele faaliyetleri konusunda yoğun bir yıl olan 2021’de konuya ilişkin Avrupa Birliği ve Avrupa Konseyinin desteklediği “Türkiye’deki Göçmenler ve İnsan Ticareti Mağdurlarının İnsan Hakları Açısından Korunmasının Güçlendirilmesi” projesi ilerlemiştir. 14 Aralık 2021’de İnsan Ticaretiyle Mücadele Koordinasyon Kurulu toplantısıyla insan ticareti mağdurlarına verilen destek hizmetleri, insan ticareti mağdurlarının sağlık hizmetlerine erişimi ve istatistikler konularında değerlendirmeler yapılmıştır. Türkiye’nin insan ticaretiyle mücadele için paydaşlar arasında diyalog ve koordinasyon sağlanmasına yönelik çalışmalarda birçok istişare toplantısı ve eğitim gerçekleştirilmiştir.18
Türkiye’de yabancılara yönelik uyum ve iletişim faaliyetlerinde de 2021 önemli ve aktif bir yıl olmuştur. 2021’de Yabancılar İletişim Merkezi (YİMER 157), Dünya Çağrı Merkezleri Yarışmasında “En İyi Acil Servis Hizmetleri Ödülü” kategorisinde Mart 2021’de birincilik almıştır.19
Sosyal uyum çalışmalarının kamu kurum ve kuruluşları, belediyeler ve STK’lar iş birliğiyle COVID-19 pandemi sürecinde de devamına yönelik Sosyal Uyum Faaliyetleri ve Gelecek Dönem Planlamaları Çalıştayı gerçekleştirildi. 2021 boyunca Uyum Buluşmaları, Uyum Biz Bize Sohbetler, Uyum Mahalle Buluşmaları Muhtarlar Çalıştay ve İstişare Toplantıları, Yerelde Kadın Buluşmaları farklı illerde gerçekleştirilirken Ağustos 2021 itibarıyla “Türkiye’de Sosyal Uyum” projesi ilk yılını tamamlamıştır. Göç alanında yerel yönetimlerin önemli rolünün de ön planda olduğu 2021’de Göç Alanında Yerel Yönetimlerle İstişare Çalıştayı nisan ayında gerçekleştirilmiştir. 18 Aralık Göçmenler Günü vesilesiyle de Kültürlerin Buluşma Noktası Türkiye temalı etkinlikler Göç Danışma Merkezlerinin bulunduğu 12 il ve Eskişehir’de yapılmıştır.20
Türkiye’de uyum çalışmalarının kapsamlı şekilde devam etmesinin yanında geçici koruma kapsamındaki Suriyelilerle yerel halk arasında gerginliklerin yaşanması da söz konusu olmuştur. Ağustos 2021’de Ankara’da bir Türk gencinin yaşamını kaybetmesiyle sonuçlanan olayların ardından 2 Eylül 2021’den geçerli olmak üzere Ankara mülki sınırları geçici koruma kaydına kapatılmıştır.21 Sosyal medyada yaygınlaşan ve sosyal uyum süreçlerini tehdit eden provokatif yaklaşımlarla mücadele için bu yaklaşımların kaynaklarının incelenerek gerekli adli ve idari işlemlerin yapılması için çalışmalar Ekim 2021’den itibaren hızlandırılmıştır.22
Türkiye’de yaşayan yabancıların toplumla etkileşimlerindeki çeşitliliği vurgulayan görsellerin paylaşıldığı on bine yakın fotoğrafın yarıştığı Bir Fotoğraf, Bin Hikâye fotoğraf yarışması 11 Aralık 2021’de sonuçlanmıştır. Türkiye Barolar Birliği, Kasım 2021’de Mülteci Hukukunda Mesleki Sorunların Tespiti ve Çözüm Önerileri konulu bir çalıştay düzenleyerek adli yardım ve avukatlık hizmetleri açısından yapılan değerlendirmeler ışığında sorunların çözülmesi doğrultusunda öneriler geliştirdi. 2021’de birçok belediye aktif biçimde -özellikle COVID-19 pandemi sürecinde en kırılgan gruplar arasında yer alan geçici koruma kapsamındaki Suriyelilere- kamu sağlığına ilişkin tedbirlere yönelik doğru bilgilendirme ve farkındalık, sıcak yemek dağıtımı, evde bakım hizmetlerinde destek, maske üretimi ve hijyen sağlanması konularında çalışmalar yapmıştır.23
Türk Kızılay, 7 Ocak 2014’ten beri Göç Hizmetleri Direktörlüğünü kurarak tabi olduğu Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Hareketi ilke ve değerleri çerçevesinde göçmenlere yönelik hizmetleri yerine getirmektedir. Bu kapsamda Toplum Temelli Göç Programları Koordinatörlüğüyle koruma, geçim kaynağını geliştirme, çocuk ve gençlik, sosyal, kültürel uyum, psikososyal destek, sağlık ve aile bağlarının yeniden tesisi alanlarındaki çalışmalarına 2021 boyunca da devam etmiştir. Kızılaykart Programı’yla da Türkiye’de uluslararası koruma, geçici koruma ve insani ikamet izni kapsamındaki yabancılara yönlendirilen nakit yardım kapsamında şartlı eğitim yardımı, kamp içi gıda destek programı, tamamlayıcı sosyal uyum yardımı ve kurs harcırah desteği 2021 boyunca devam etmiştir.24
2021, COVID-19 pandemi sürecinin halk sağlığına ilişkin kısıtlamalarının gölgesinde geçmekle birlikte göç alanındaki faaliyetler ve kurumsal dönüşümlerin hızla devam ettiği yıl olarak düşünülebilir. Kamu kurum ve kuruluşları, uluslararası kuruluşlar, belediyeler ve STK’lar tarafından iş birliği içinde ve/veya ayrı yürütülen sosyal uyum süreçlerine ilişkin aktiviteler devam etmiştir. COVID-19 döneminde sosyoekonomik anlamda dünyada en kırılgan gruplar arasında yer alan mülteciler açısından değerlendirildiğinde Türkiye genelinde kapsamlı nakdî ve ayni destek programlarıyla geçici koruma kapsamındaki Suriyelilerin ve uluslararası koruma kapsamındaki bireylerin gereksinimlerinin karşılanmasına çalışılmıştır. 2016’da imzalanan AB-Türkiye Mutabakatı kapsamında gerçekleşen Türkiye’de geçici koruma kapsamındaki Suriyelilerin eğitimine ve sınır koruma çalışmalarında iyileştirmeler yapılmasına ilişkin faaliyetlere destek vermek için yönlendirilmesi beklenen finansal kaynağın da Türkiye’ye ulaşacağıyla ilgili net sonuç Aralık 2021’de ortaya çıkmıştır. Özellikle “Suriyeli Çocukların Türk Eğitim Sistemine Entegrasyonunun Desteklenmesi (PIKTES)” projesi kapsamında öğretmen ücretleri, ulaşım giderleri, eğitim malzemeleri, ek dersler, Türkçe eğitimi, öğretmenlerin eğitimi, rehberlik programları, erken çocuk eğitimi konularında çalışmaların artması planlanmaktadır. İlaveten 2021-2025 arasını kapsayan Düzensiz Göçle Mücadele Stratejisi kapsamındaki faaliyetlerin de gelen fonlarla desteklenmesi beklenmektedir.
Göç İdaresi açısından Göç İdaresi Başkanlığı statüsüne geçiş ve performanslar değerlendirildiğinde göç alanındaki faaliyetlere ilişkin göstergelerin kurumsal yapıda ve sorumluluk alanlarındaki kapsamlı gelişmenin sürekliliğiyle ilgili ön verilere işaret ettiği düşünülebilir. Türkiye ve göç konusu açısından değerlendirildiğinde insan hareketliliğine neden olan yapısal ve bireysel unsurların dinamik niteliği, ülkede göç yönetişimindeki dinamizmde de gözlemlenmektedir. Küresel tüm ekonomik, sosyal ve iklimsel değişimlerden etkilenen kişi hareketliliği ve sosyal uyum süreçleri genel anlamda ulusal ve yerel stratejiler ve uygulamalarla çözümlenmektedir. Bu noktada Türkiye uluslararası, ulusal ve yerel aktörlerin iş birliğinin göçle gelen sorunların çözülmesi açısından önemi ve insan hakları temelli ilkelerin mevcut uygulamalarla örtüşmesinin insan odaklı göç yönetişimi için değeri bakımından ayırt edilebilir ve örnek alınabilir bir yönetişim modeli ve yaklaşımı yansıtmaya devam edecek niteliktedir.
1. UNHCR. (2021 17 Eylül). UNHCR Turkey-fact sheet september 2021. https://data2.unhcr.org/en/documents/details/88664,
Atıf ↑
2. Göç İdaresi Başkanlığı. (2021 24 Aralık). Statü değişikliği hakkında. https://www.goc.gov.tr/statu-degisikligi-hakkinda2
Atıf ↑
3. Göç İdaresi Başkanlığı. (2021 31 Aralık). Merkez teşkilatı. https://www.goc.gov.tr/merkez-teskilati
Atıf ↑
4. Göç İdaresi Başkanlığı. (2021 31 Aralık). Göç kurulu. https://www.goc.gov.tr/goc-kurulu
Atıf ↑
5. Göç İdaresi Başkanlığı. (2021 15 Eylül). On birinci göç kurulu toplantısı içişleri bakanımız Süleyman Soylu başkanlığında gerçekleştirildi. https://www.goc.gov.tr/on-birinci-goc-kurulu-toplantisi-icisleri-bakanimiz-suleyman-soylu-baskanliginda-gerceklestirildi
Atıf ↑
6. T.C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Büt.e Başkanlığı (2018). 2019-2023 dönemi Göç İdaresi Başkanlığı Stratejik planı. http://www.sp.gov.tr/tr/stratejik-plan/s/2353/Goc+Idaresi+Baskanligi+2019-2023.
Atıf ↑
7. T.C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı. (2021). Göç idaresi başkanlığı 2021 performans programı http://www.sp.gov.tr/upload/xSPRapor/files/OcQU4+Goc_2021PerformansProgram.pdf
Atıf ↑
8. Göç İdaresi Başkanlığı. (2022 3 Ocak). İkamet İzinleri. https://www.goc.gov.tr/ikamet-izinleri
Atıf ↑
9. İkamet İzni İşlemlerinin Yürütülmesine Dair Yetkili Aracı Kurumlar Yönetmeliği. (2021). T.C. Resmî Gazete (31387, 6 Şubat 2021)
Atıf ↑
10. Göç İdaresi Başkanlığı. (2022, 3 Ocak). Düzensiz gЪН. https://www.goc.gov.tr/duzensiz-goc-istatistikler
Atıf ↑
11. 2021 yılında gerçekleştirilen düzensiz göçmen kurtarma çalışmaları için bk. https://www.icisleri.gov.tr/turk-kara-sularina-itilen-199-duzensiz-gocmen-kurtarildi, Erişim tarihi 30 Aralık 2021; https://www.cumhuriyet.com.tr/turkiye/sahil-guvenlik-ekipleri-turk-kara-sularinda-bulunan-131-duzensiz-gocmeni-kurtardi-1874209, Erişim tarihi 30 Aralık 2021; https://www.aa.com.tr/tr/gundem/yunanistan-unsurlarinin-8-ayda-geri-ittigi-yaklasik-6-bin-gocmeni-turkiye-kurtardi/2364202, Erişim tarihi 30 Aralık 2021.
Atıf ↑
12. SETA. (2021 15 Ağustos). SETA genel koordinatörü Prof. Dr. Burhanettin Duran düzensiz göçmen meselesini değerlendirdi. https://www.setav.org/seta-genel-koordinatoru-prof-dr-burhanettin-duran-duzensiz-gocmen-meselesini-degerlendirdi
Atıf ↑
13. European Comission (2021 19 Eylül). Turkey Report 2021. https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/turkey-report-2021_en
Atıf ↑
14. Göç İdaresi Başkanlığı. (2022 3 Ocak). Geçici koruma. https://www.goc.gov.tr/gecici-koruma5638
Atıf ↑
15. A haber (2021 21 Kasım). Türkiye’den AB’ye çağrı! gündem: 18 mart mutabakatı. https://www.ahaber.com.tr/gundem/2021/11/21/turkiyeden-abye-cagri-gundem-18-mart-mutabakati
Atıf ↑
16. Hürriyet. (2020 29 Eylül). AB’den Türkiye’deki sığınmacılara yönelik yeni destek. https://www.hurriyet.com.tr/dunya/abden-turkiyedeki-siginmacilara-yonelik-yeni-destek-41623886
Atıf ↑
17. COE. (2021 31 Aralık). Action against trafficking in human beings – Turkey. https://www.coe.int/en/web/anti-human-trafficking/turkey
Atıf ↑
18. COE. (2021 ) Türkiye’deki göçmenler ve insan ticareti mağdurlarının insan hakları açısından korunmasının güçlendirilmesi projesi https://www.coe.int/tr/web/ankara/strengthening-the-human-rights-protection-of-migrants-and-victims-of-human-trafficking-in-turkey
Atıf ↑
19. Göç İdaresi Başkanlığı. (2021 3 Ocak). YİMER 157 dünya çağrı merkezleri yarışmasında 1. oldu. https://www.goc.gov.tr/yimer-157-dunya-cagrimerkezleri-yarismasinda-1-oldu
Atıf ↑
20. Göç İdaresi Başkanlığı. (2021 17 Aralık). Kültürlerin buluşma noktası Türkiye” 18 aralık uluslararası göçmenler günü 13 ilimizde çeşitli etkinliklerle kutlanıyor. https://www.goc.gov.tr/haberler
Atıf ↑
21. Göç İdaresi Başkanlığı. (2021 2 Eylül). Ankara ili özelinde alınan kararlar hakkında duyuru. https://www.goc.gov.tr/ankara-ili-ozelinde-alinan-kararlar- hakkinda-duyurubasinaciklamasi
Atıf ↑
22. Göç İdaresi Başkanlığı. (2021 27 Ekim). Sosyal medyada dolaşıma sokulan provokatif paylaşımlar hakkında. https://www.goc.gov.tr/sosyal-medyada-dolasima-sokulan-provokatif-paylasimlar-hakkinda2
Atıf ↑
23. Marmara Belediyeler Birliği. (2021 31 Aralık). Marmara bölgesi belediyeleri covid-19 pandemisi ile mücadele uygulamaları veritabanı. https://data.marmara.gov.tr/afet-yonetimi/covid-19
Atıf ↑
24. Türk Kızılay. (2022). Kızılaykart bilgi notu/ocak 2022. https://platform.kizilaykart.org/tr/Doc/rapor/KIZILAYKART_B%C4%B0LG%C4%B0_NOTU_OCAK_2022_tr.pdf
Atıf ↑